Waalre, H. Ontcommer (Wilgefortis)

Cultusobject: H. Ontcommer (Wilgefortis) Open Street Maps
Datum: 20 juli (?)
Periode: Eind 16e - eerste helft 19e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Willibrordus
Adres: Markt 23, 5581 GK Waalre
Gemeente: Waalre
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De legendarische maagd St. Ontcommer werd vooral 'in kommer' of nood aangeroepen. Haar verering in Waalre bestond al aan het einde van de 16e eeuw, evenals een aan haar gewijde broederschap. Mogelijk werd er op haar feestdag een processie gehouden. Tevens kwamen er bedevaartgangers van elders naar Waalre om haar te vereren. Deze bedevaart was nog levend in de eerste helft van de 19e eeuw.
Auteur: Arnoud-Jan Bijsterveld
Illustraties:
Topografie - De verering van St. Ontcommer alias St. Wilgefortis in Waalre was wellicht verbonden aan de parochiekerk die St. Willibrordus tot patroon heeft. Het patronaatsrecht van deze kerk behoorde vanouds toe aan de abdij van Echternach. De kerk werd in 1648 aan de protestanten overgedragen en in 1798 aan de Waalrese parochianen gerestitueerd, zodat zij de schuurkerk aan de Bolksheuvel konden verlaten.
- Op 6 juni 1924 werd de eerste steen gelegd voor een nieuwe kerk, ontworpen door L.J.P. Kooken, die op 18 en 19 augustus 1925 in gebruik werd genomen en op 28 juli 1929 door bisschop A.F. Diepen van Den Bosch werd geconsacreerd. Deze kerk ligt aan de Markt in het dorpscentrum.
- De oude kerk, waarvan het schip in de 12e eeuw in tufsteen werd opgetrokken en die in de 15e eeuw in gotische trant was verhoogd en vergroot, werd in de jaren 1940-1943 door H.W. Valk ingrijpend gerestaureerd, waarbij de neogotische toevoegingen uit de 19e eeuw (1854/1859) werden gesloopt. Het oude kerkje is sinds de Tweede Wereldoorlog gedachteniskapel voor Brabants gesneuvelden. Tot in de 20e eeuw lag deze kerk aan de rand van de zogeheten Kerkakkers.
- In 1911-1913 werd aan de Hoogstraat (nr. 6) het St. Wilgefortisgesticht of -liefdehuis voor ouden van dagen (sinds de jaren zeventig ontmoetingscentrum 'Het Klooster') gebouwd. Het ging in 1922 over in handen van de congregatie der Dochters van Maria en Joseph ('de zusters uit de Choorstraat'). Aan de buitenzijde van de kloosterkapel werd in een nis een stenen beeld van Wilgefortis geplaatst, dat er in 1996 nog stond. De maagd is afgebeeld als jong meisje met golvend haar en een soort kroon. Ze draagt een onderkleed met gordel en een omslagdoek. In haar linkerhand houdt zij een palmtak, teken van haar martelaarschap, met haar rechterhand houdt zij een kruis voor haar borst.

↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Ontcommer ⟶ Alphen.
- Waarschijnlijk stond er in de kerk in 1597 een Ontcommerbeeld dat niet bewaard is gebleven.
- De portret- en genreschilder Adriaan van Lelie (Tilburg 1755 - Amsterdam 1820), neef van de toenmalige pastoor van Waalre, Nicolaas Franciscus van der Noot (1802-1840), schilderde het schilderij op doek van de kruisiging van St. Wilgefortis (afmetingen zonder lijst 155 x 97 cm). Opmerkelijk is dat de maagd baardloos wordt afgebeeld, waarmee het meest kenmerkende onderdeel van haar legende (namelijk de baardgroei om haar toekomstige heidense echtgenoot af te schrikken) wordt veronachtzaamd. Twee beulsknechten binden de maagd aan het kruis terwijl haar vader, gezeten in de zuilengalerij, toekijkt. Vanuit de hemel dragen twee engelen een lauwerkrans en een palmtak aan. Aan de onderzijde van het doek staat 'S. Wilgefortis'. Het schilderij hangt anno 1996 in de linkerkruisbeuk van de huidige parochiekerk.
↑ top
Verering - Een aan St. Ontcommer of St. Wilgefortis gewijd altaar of beneficie in Waalre wordt niet vermeld in de beneficieregisters van het aartsdiakonaat Kempenland tot 1566. Uit kerkrekeningen over de jaren 1589-1597 blijkt dat de feestdag van St. Ontcommer in Waalre mogelijk gevierd werd met een ommegang. In die jaren spendeerde de kerkfabriek namelijk onder meer geld 'voir der bruijt die voir Sinte Commer ginck'. Een andere mogelijkheid is dat zij ten tonele werd gevoerd tijdens de processie voor O.L. Vrouw ('doenmen ons liefvrou droech'). De kerkfabriek boekte inkomsten uit offeranden op 'sinte Ontcommers dach' en in 1597 tien stuivers 'van een vrouwe die gemaect hadde om St. Ontcommer te copen enen doeck'.
- Gramaye (1610) vermeldt als patroonheilige van de kerk St. Willibrord. Verder noemt hij St. Ontcommer en de broederschap van St. Ontcommer, 'die bezocht placht te worden door een drukke toeloop van pelgrims en met veel vrucht, voor de jongste Beeldenstorm'. Wichmans (1632) schrijft dat de feestdag van St. Ontcommer werd gevierd op 'XIII Kal. Aug.' (= 20 juli). Een afbeelding van haar marteldood op het kruis was volgens hem te zien in veel Brabantse kerken, zoals in Leuven, in ⟶ Alphen (waar zij ook in zijn dagen nog werd bezocht en met offeranden vereerd) en in Waalre.
- Op 8 augustus 1742, onder pastoor Hubertus Tinnebroeck (1741-1753), verleende paus Benedictus XIV aan de broederschap van St. Ontcommer een volle aflaat, bestemd voor diegenen die de kerk van Waalre zouden bezoeken op de feestdag van de heilige. Volgens de Bibliotheca Sanctorum werd 20 juli gevierd als de feestdag van Ontcommers marteldood.
- Pastoor A.J. de Glas (1932-1957) deelde in 1936 per brief aan J. Gessler enkele bijzonderheden uit het Memoriale Parochiale mee. Volgens de traditie werd haar feest gevierd 'met grooten toeloop, ook van vreemdelingen'. In de kerk stond vroeger, minstens vanaf de tijd van pastoor N.F. van der Noot (1802-1840) een 'Sinte Kummers autaer'. 'Men verhaalt, dat er na de Fransche Revolutie mirakelen of wonderbare gebedsverhooringen hebben plaats gehad, door de voorspraak van de H. Wilgefortis [...].' De bedevaart lijkt na het pastoraat van Van der Noot te zijn verlopen.
- Bij de consecratie van de nieuwe kerk in 1929 reed in de feeststoet een praalwagen mee waarop de congregatie van O.L. Vrouw een voorstelling gaf van het leven van Ontcommer. De verering van deze apocriefe heilige is sindsdien geheel verdwenen.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Eindhoven, streekarchief Regio Eindhoven: oud-archief Waalre, kerkrekeningen over de jaren 1589-1598, inv. nr. 697. Waalre, parochiearchief: aflaatbrief van paus Benedictus XIV d.d. 8 augustus 1742; parochiememoriaal.
Tekstedities: Jan van Laarhoven, Het Schetsenboek van Hendrik Verhees ('s-Hertogenbosch: Merlijn, 1975) p. 66-67, tekening kerk.
Literatuur: J.B. Gramaye, Taxandria, in qua antiquitates etc. (Brussel: R. Velpius, 1610) p. 110-111; Augustinus Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 598-599; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876), p. 863-869; P.N. Panken & W.J.F. Juten, 'Drie Kempische dorpen (Waalre, Valkenswaard en Aalst', in: Taxandria 10 (1903) p. 215; H. Levelt, 'Sancta Wilgefortis of Sinte Ontkommer maagd en martelares', in: Sinte Geertruydtsbronne 4 (1927) p. 81, 83; Gustav Schnürer & Joseph M. Ritz, Sankt Kümmernis und Volto Santo. Studien und Bilder (Düsseldorf: L. Schwann, 1934) p. 253; J. Gessler, De Vlaamsche Baardheilige Wilgefortis of Ontcommer. Kantteekeningen bij een Standaardwerk (Antwerpen-'s-Gravenhage: Uitgeverij De Sikkel en Martinus Nijhoff, 1937) p. 37, 38, 163-164; G.P.J. Bannenberg, Sint Willibrord in Waalre en Valkenswaard. Ontstaan en ontwikkeling ener vroege christengemeenschap tot parochie (2e dr., Boxtel: J.P. Tielen, 1962) p. 52-55, 66-67; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968), p. 43-44; Rombaut Van Doren, 'Vilgefortis', in: Bibliotheca Sanctorum, dl. 12 (Roma: Città Nuova, 1969) k. 1094-1099; S.H.A.M. Zoetmulder, Kerkelijke kunst uit het dekenaat Valkenswaard. Inventaris van de katholieke en protestantse kerken in Aalst, Bergeyk, Borkel en Schaft, Dommelen, Riethoven, Valkenswaard, Waalre en Westerhoven. Bij gelegenheid van de tentoonstelling van 9 tot en met 23 september 1973 in de Nikolaaskerk te Valkenswaard ([Valkenswaard: Offset Service, 1973) p. 44-45, 82; S.H.A.M. Zoetmulder, Waalre en Aalst in het verleden. Van Rendierveld tot Groenfontein, 3 dln. (Waalre: Gemeente Waalre, 1983-1986) dl. 1, p. 88, 90; dl. 2, p. 68, 71-73, 77, 144; dl. 3, p. 64-69; W. Bannenberg e.a., ed., 60 jaar kerk 1924-1984. Parochie H. Willibrordus Waalre ([Waalre]: [Parochie H. Willibrordus], [1984]); Henry van Rooij, 'Vlaamse vergissing creëerde een nieuwe heilige: St. Wilgefortis kreeg liever 'n baard dan dat ze trouwde met een heidense vorst', in: Bisdomblad, 8 september 1995, p. 12-13; [T. Bijsterveld-Claessens], 'Bedevaartsoord stierf stille dood', in: Drieklank. Parochieblad van de St. Willibrordusparochie 35 (1996) nr. 3, p. 12-15; Chris Kolman, Ben Olde Meierink & Ronald Stenvert, Monumenten in Nederland. Noord-Brabant (Zeist: Rijksdienst voor de monumentenzorg / Zwolle: Waanders, 1997) p. 326-327.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Waalre.
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.