Wageningen, Heilig Kruis

Cultusobject: Heilig Kruis Open Street Maps
Datum: 24 juni
Periode: 14e eeuw (?) - ca. 1605
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Voormalige parochiekerk van St. Jan de Doper (en/of kapel) op de Westberg te Oud-Wageningen
Adres: -
Gemeente: Wageningen
Provincie: Gelderland
Bisdom: Utrecht
Samenvatting:

In de 13e eeuw werd de nederzetting Oud-Wageningen op de berg verlaten. De oude kerk, gewijd aan Johannes de Doper, raakte niet geheel in onbruik, toen in 1280 de parochiekerk van Nieuw-Wageningen, aan dezelfde patroonheilige gewijd, was voltooid. Waarschijnlijk reeds in de 14e eeuw ontstond naar het reliek van het H. Kruis een jaarlijkse bedevaart met processies, die vanaf de stad naar de Westberg voerden. Aanvankelijk had deze processie het karakter van een herdenking van de translatie van de kerkrelieken van de oude naar de nieuwe parochiekerk. Aan het begin van de 15e eeuw kreeg deze processie de vorm van een kruisweg langs zeven staties. Aan het eind van de 16e eeuw kwam er een einde aan de openbare verering.
Auteur: Ton Steenbergen & Jacques Tersteeg
Illustraties:
Topografie - De vestingstad Wageningen, gelegen aan de Nederrijn, ontstond in de 13e eeuw aan de voet van de Wageningse berg, ten zuidwesten van de nederzetting Oud-Wageningen, dat op de berg (Westberg) was gelegen nabij de Holleweg. Dit dorp bezat reeds een houten parochiekerk, die omstreeks 1100 door een tufstenen gebouw werd vervangen. In 1280 werd in Nieuw-Wageningen een romaanse parochiekerk voltooid en in gebruik genomen. Beide kerken, waarvan die in de stad spoedig de hoofdkerk werd, waren gewijd aan St. Jan de Doper. De 'olde kerck opten berch' werd voortaan slechts voor bijzondere doeleinden gebruikt en raakte niet in onbruik. Dit blijkt onder meer uit het feit dat, toen tijdens een anderhalf jaar durend beleg van Wageningen in 1480 de oude kerk, die 'bij aude ende verleden tijden plach te wesen die parochiekercke tot Wagening' door brand werd verwoest, deze werd herbouwd en in 1482 opnieuw gewijd.
- Eenmaal per jaar ging men vanwege het H. Kruis op de feestdag van St. Jan naar de moederkerk en het oude kerkhof op de berg. Vanaf de beginjaren van de 16e eeuw moet deze bedevaart het karakter van een processie en/of kruisweg hebben gekregen, zoals die o.a. ook bekend zijn geweest te Nijmegen (St. Gertrudis), Elburg (Doornspijk) en ⟶ Hasselt (St. Stephanus). Vanaf de Kapelstraat tot aan de Bergpoort droeg de latere Hoogstraat in de stad de naam 'Cruysstraet'. Op een tweetal 16e-eeuwse kaarten, nl. van Jacob van Deventer (ca. 1560) en Thomas Witteroos (1570) is langs de weg van de stad over de berg naar 'Ten Heijligen Cruijs' door middel van kruisen een aantal staties aangegeven. Op beide kaarten functioneert de vroegere parochiekerk als laatste, zevende statie (Calvarieberg). De kruisweg telde in totaal dus zeven staties, en past als zodanig in de aan het eind van de 16e eeuw zeer populaire devotie van de 'verering der zeven vallen'. De oude route liep van de Markt, via de Hoogstraat, Bergstraat en de huidige Generaal Foulkesweg naar de Westbergweg. Op de kaart van Witteroos is naast de oude parochiekerk nog een bijgebouwtje, mogelijk een bidkapel (of overdekte waterput?), afgebeeld. Het kerkje zelf, in de noordgevel waarvan zich de ingang bevond, is er voorzien van een klokkentorentje, dat blijkens de kerkrekening van 1578-1581 ook een klokje bevatte. Kerk en kerkhof zijn omgeven door een heg.
- Toen na de reformatie de openbare processie werd verboden, verviel de oude kerk tot een ruïne. Op een 18e-eeuwse kaart staat het terrein aangegeven als 'Het kerkhof'. De familie van Constant de Rebecque, de stichter van het landgoed Belmonte, die het terrein in bezit verwierf, maakte van de oude plek een familiebegraafplaats, waar in 1894 een nog bestaande gedenkzuil werd opgericht. Binnen het hekwerk treft men naast de grafkelder nog tufstenen muurfragmenten van de oude kerk aan. Deze muurresten zijn op de lijst van Rijksmonumenten geplaatst. Op de gedenkzuil wordt aan de achterzijde verhaald dat deze is opgericht op de overblijfselen van de in de 7e eeuw door bisschop Suitbertus, een van de metgezellen van St. Willibrordus, gestichte kerk.
↑ top
Cultusobject - Verondersteld mag worden dat een reliek van het Heilig Kruis het object van verering was. In de schaarse bronnen wordt wel melding gemaakt van het H. Kruis, maar zonder nadere specificatie.
↑ top
Verering - Over de oorsprong van de H. Kruiscultus zijn verder geen nadere bijzonderheden bekend. Ook is onduidelijk of er enig verband bestaat met de sedert 1449 vermelde vicariën van St. Petrus en van het H. Kruis, die in de parochiekerk van de stad gevestigd waren, of met de geestelijke broederschap van het H. Kruis. Gegevens over eventuele aflaten ontbreken eveneens. In een aantal kerkrekeningen uit de tweede helft van de 16e eeuw (1552, 1569, 1576-77 en 1578-81) zijn interessante gegevens te vinden over de St. Jansprocessie en de daarmee verbonden devotie van het H. Kruis.
- Het feest van de patroon van beide kerken begon in de 16e eeuw op de vooravond met het optreden van speellieden en zwaarddansers (vgl. ⟶ Rhenen, Cunera). De Wageningse Anthonis- of Burgerschutterij begeleidde de processie, mede om de deelnemers te beschermen. Tijdens de tocht werd de klok in het torentje van de oude parochiekerk geluid. De pastoor, in die tijd Jacob van Westendorp, droeg het H. Sacrament en een zestal mannen een reliek van het Heilig Kruis. In 1552 werden Marten, de koster, en Heer Claes (een priester?) voor het zingen tijdens de processie en het helpen tonen van 'die Relyquie ind Heylichdom' beloond met een maaltijd, waarbij bier werd geschonken. In dezelfde rekening is voor het eerst duidelijk sprake van een of meer relikwieën. In 1567 blijken vier personen op te treden als 'die dregers van den kas' (reliekkast). In 1577 wordt deze draag-'kass' wederom vermeld. Over de inhoud van deze draagkast zijn verder geen bijzonderheden bekend.
- Naast de pastoor, de kruisdragers en de dragers van de reliekkast liepen meer geestelijken mee, zoals ook de vicarissen, die de zorg hadden voor de zielenmissen in de parochiekerk. Jongens droegen toortsen, vaandels en kruisen. Ook de ambachtsgilden en de vier geestelijke broederschappen van de stad, namelijk die van het H. Kruis, St. Nicolaas, St. Anna en St. Barbara, namen deel. Bij of in de oude parochiekerk werd de mis gevierd. Na de mis was er een feestelijke maaltijd, waaraan de pastoor, de overige priesters, de koster, de schoolmeester en de burgemeester en kerkmeesters deelnamen. Tijdens de maaltijd werd brood en kaas gegeten en bier geschonken. Alle kosten kwamen voor rekening van de kerkekas. Uit de schaarse bronnen valt niet op te maken of er ook mensen vanuit de omgeving deelnamen.
De genoemde Jacob van Westendorp was de laatste pastoor van Wageningen voor de reformatie. In september 1578 werd Wilhem van Varick er als eerste predikant aangesteld. Van Westendorp vertrok in 1581. In 1603 blijkt de processie evenwel nog min of meer in ere te worden gehouden, want in dat jaar wenst de synode maatregelen te nemen tegen hen die 'op Papistische plaetsen ter biechte ende bedevaert loopen ende oock binnenlandts datselve pleegen, ghelijck tot Wageningen [nl. in juni] en Lunteren op Sint Toenisdagh in Julio noch onlangs gheschiedt is'. In juni 1604 overweegt de Synode nogmaals maatregelen te nemen, opdat 'ooc binnenlantz gene opentlycke affgoderie geleden worde als tot Lunteren int begintsel Julii, item in Wageningen ten respect des H. Cruyces plagh te geschieden'. Nog in de 18e eeuw waren de Wageningse schutterijen gewoon in de maand juni op te trekken.
- Na de restauratie van de stadskerk in 1943 werd als een verwijzing naar de vroegere patroon van de kerk in het bovenlicht van de buitendeur van de Doopkamer een eikenhouten sluitstuk aangebracht met een voorstelling van de doop van Christus in de Jordaan door Johannes.
De op 11 augustus 1925 geconsacreerde nieuwe r.k. kerk van Wageningen aan de Bergstraat werd eveneens aan St. Jan toegewijd.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Wageningen, gemeentearchief: oudarchief, inv. nr. 1440, fol. 123v; stadsrecht Wageningen, hs. 16e eeuw; archief van de kerkvoogdij der N.H. gemeente, inv. nr. 29-35 en 37.
Literatuur: H.L. Driessen, 'Ten Heyligen Cruys bij Wageningen', in: Bijdragen en mededelingen Gelre 38 (1935) p. 131-137; H.L. Driessen, 'Uit de kerkelijke geschiedenis van Wageningen', in: Bijdragen en mededelingen Gelre 40 (1937) p. 45-91; Ton Steenbergen, Langs oude kerkepaden. Korte historie van r.k. Wageningen. (Wageningen 1993); A.C. Zeven, 'De laatste processies van Wageningen-stad naar de heilige Kruiskapel op de Wageningse berg' (te verschijnen in Oud-Wageningen).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Wageningen; kaartmateriaal van Jacob van Deventer in Arnhem, Rijksarchief in Gelderland en van Thomas Witteroos, Rijksarchief in Gelderland, archief rekenkamer, inv.no. 1403, kaart nr. 254.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.