- Zie over de Martinuskerk en -parochie en voor een kaartje ⟶ Wyck, Christus.
- De cultus van St. Gilles houdt wellicht verband met het sinds 1286 vermelde St. Gillesgasthuis in Wyck. In 1998 stond dit gasthuis gelegen aan de Hoogbrugstraat 37 er nog altijd. Het gasthuis is in Maastricht bekend onder de naam 'kevintsje' (conventje). Het is een laag gebouw uit 1759-1762. Boven de ingang bevindt zich een gevelsteen met een afbeelding van de heilige met staf, mijter en de hinde uit zijn legende. Boven de deur staat de tekst '17 In Sint Gilis Hospitaal 62'. Tot in de jaren vijftig van de 20e eeuw waren in het gebouw twaalf arme oude vrouwen gehuisvest, die er vrije woning hadden. Sinds 1976 wordt het particulier bewoond. De oude Stichting Sint Gillesgasthuis is blijven bestaan en stelt zich thans, volgens de statuten van 1983, ten doel financiële hulp te verlenen aan bejaarde personen in geestelijke of materiële nood, liefst wonend in Maastricht en katholiek, dan wel aan instellingen met een gelijkaardig doel. In het gebouw is nog een kapel aanwezig met een marmeren Egidusaltaar met een houten 18e-eeuws (?) Egidiusbeeld.
 

- Zie voor St. Egidius ⟶ Eijsden.
- De St. Martinuskerk beschikt over een reliek van St. Gilles, die ieder jaar gedurende het octaaf van zijn feestdag (1 september) door pelgrims kon worden vereerd. De reliek - een botfragment - is gevat in een ronde reliekhouder (of 'oculus'). Op de bijbehorende cedula staat 'S. Egidij Abb'. De oculus is geplaatst in een glazen cilinder met een zeshoekige torenvormige bekroning met daarop een kruisje, gemaakt van verzilverd en verguld koper. Deze 19e-eeuwse reliekhouder (38 cm hoog) is geplaatst op een zilveren voet met nodus, afkomstig van een 15e-eeuwse gotische miskelk. De reliekhouder wordt bewaard in de kluis in de oude sacristie.
- De kerk beschikt over een beeld van St. Gilles uit het begin van de 16e eeuw. Het is niet bekend of het beeld oorspronkelijk uit het St. Gillesgasthuis aan de Hoogbrugstraat of uit de oude parochiekerk stamt. Het is niet te zien op de uit circa 1850 stammende tekening van het interieur van de oude St. Martinuskerk. Het beeld staat op een houten console met het opschrift 'S. Aegidius' tegen de westelijke muur van het linkertransept, rechts naast een groot neogotisch beeld van Christus Salvator. Links van het laatste beeld hangt een beeld van St. Odilia. Voor de beelden staan twee bidstoelen en een kaarsenstandaard. Het gepolychromeerde houten beeld van St. Gilles (ca. 120 cm hoog) toont de heilige als benedictijnse monnik, gekleed in een witte albe en een zwart habijt. Aan de linkerzijde van de heilige springt een hinde naar hem op die beide voorpoten op zijn borst zet. In zijn linkerhand houdt hij een gouden pijl; in zijn rechterhand een geopend gebedenboek.
 

- Behalve pelgrims voor de ⟶ Zwarte Christus van Wyck, trok de St. Martinuskerk sedert 1858 ook jaarlijks op 1 september 'vele duizenden uit Maastricht en omgeving' om er de St. Gilleszegen te ontvangen. De verering in Wyck zou van zeer oude datum zijn. Zij hangt wellicht samen met het gasthuis aldaar, dat volgens de overlevering werd gesticht door de heilige bisschop Monulphus (549-614) en later naar St. Gilles genoemd werd. Het wordt voor het eerst vermeld in een oorkonde van het O.L. Vrouwekapittel van 27 juli 1286 als 'hospitalis beati Egidii in Wyc'. Dit gasthuis was in wereldlijke en geestelijke zaken onderworpen aan het O.L.Vrouwekapittel. In de 16e eeuw werd de gasthuiskapel gesloten en het beneficie van St. Gilles naar de St. Martinuskerk overgebracht, waar het tot de Franse Tijd bleef bestaan.
- Pastoor-deken P.D. van Laer, volgde in 1852 pastoor L. Gouders op, wie 'iedere vorm van energiek optreden (...) vreemd' was. Van Laer beschikte daarentegen, aldus Van Rensch (1983), over 'een groot organisatietalent en een grote doortastendheid'. Hij was de bezielende kracht achter de nieuwbouw van de kerk, bracht het bijzonder lager onderwijs in de parochie tot grote bloei en schroomde daarbij niet om uit eigen zak forse bijdragen te leveren. 'Met veel uiterlijk vertoon werden de jubilea van de geestelijke broederschappen gevierd, waarbij Van Laer wel zo handig was dat hij dit soort gelegenheden aangreep voor de verwerving van nieuwe altaren of beelden ter verfraaiing van de kerk'. Mogelijk is hij ook de initiator geweest van de St. Gillesverering in de St. Martinuskerk in Wyck of heeft hij de oude devotie nieuw leven ingeblazen.
- St. Egidius (Gilles) wordt in Wyck aangeroepen tegen zenuwziekten, zoals kinderstuipen, epilepsie en kreupelheid. Karel Matthijs (pseudoniem van Charles Thewissen) vertelt hoe tijdens zijn jeugd, in de eerste helft van de 20e eeuw, de kinderen op 1 september, na afloop van de eerste schooldag, vanuit het centrum van de stad over de Maasbrug naar Wyck trokken, 'waar St. Giles zitting hield', 'om ons te laten overlezen tegen de stuipen, die de school ons op het lijf gejaagd had'. Hij weet te melden dat op de dag vroeger 'een fameuze kermis' plaatsvond, waarvan hij nog het volgende liedje kent: 'Oonder den erm / is't werm / maan en vrow / Pie en Pow / Goon veer same nao St. Giles tow!' Van die kermis was in zijn jeugd nog maar één kraampje over, waar de kinderen 'een muziekske of een toeter kregen, waarmee zij dan op hun beurt in de komende dagen de mensen de stuipen aan deden'. 'Omdat tot de attributen van alle heiligen iets van de eterij hoorde', kregen de kinderen na afloop van het bezoek aan St. Gilles een 'krollebol', een gesuikerde appelbol, gemaakt van een in deeg verpakte geschilde en met kaneel en suiker gevulde appel.
- H.J.L. Starmans (*1921), geboren Wyckenaar en oud-kerkmeester van de St. Martinusparochie, herinnerde zich dat voor de Tweede Wereldoorlog links vóór de kerk een kleine kermisachtige markt werd gehouden met één of twee kraampjes met speelgoed voor kinderen, waar onder meer molentjes verkocht werden. Bij die gelegenheid bakte zijn vader 'krollebollen'. Met zijn trouwring maakte hij het 'slot' op deze bol. Starmans meent dat het gebruik van de 'kinderkermis' na de oorlog is verdwenen. Hij herinnert zich niet dat er sprake was van een kinderzegening.
- Volgens een jubileumboekje uit 1958 werd de St.-Gillesreliek toen nog 'door pelgrims uit de gehele omtrek' vereerd. Ook vanuit Geleen kwamen vereerders naar Egidius in Wyck.
- In 1998 vond er geen St. Gillesverering met kinderzegening meer plaats in Wyck. Wel bestond er het voornemen de oude cultus op een of ander manier te doen herleven als een parochiële aangelegenheid, mogelijk op een bepaalde datum, of bij iedere kinderdoop. Met name de Wyckenaar Pie Grummer heeft recent geprobeerd de traditie van de St. Gilleskermis nieuw leven in te blazen.
- Op de eerste of tweede zondag van september (in 1998 op 13 september) vindt de 'Wieker Broonk' plaats, de in verband met de schoolvakanties verplaatste sacramentsprocessie van de St. Martinusparochie. In de kapel van het voormalige gasthuis aan de Hoogbrugstraat wordt dan een statie ingericht.
 

- Medaille: ovaal, 1950-1965, aluminium, circa 1 à 2 cm; met aan de voorzijde St. Gilles met de hinde en het opschrift: 'S. Gilles B.V.O. Wijk Maastricht' en aan de keerzijde de H. Engelbewaarder die een jongetje als pelgrim leidt en het opschrift: 'Sancte Angele Dei Custos Sis Mei; collectie Het Catharijneconvent te Utrecht, inv.nr. RMCC p 209.

 

Archivalia: Maastricht, Rijksarchief in Limburg: kapittelarchief O.L. Vrouwekerk, zie: G.D. Franquinet, Beredeneerde Inventaris der oorkonden en bescheiden van het kapittel van O.L. Vrouwekerk te Maastricht, berustende op het Provinciaal Archief van Limburg, 2 dln. (Maastricht: Ch. Hollman/Henri Bogaerts, 1870-1877) dl. 1 p. 61-63 nr. 28 d.d. 1286 juli 27, 75-76 nr. 40 d.d. 1296 mei 26, 81-83 nr. 45 d.d. 1301 juli 3, 83-85 nr. 46 d.d. 1302 maart 8. Maastricht, gemeentearchief: parochiearchief St. Martinus (1357-1968); archief R.K. Weeshuis, 1622-1936.

Literatuur: Jos. Habets, Geschiedenis van het tegenwoordige bisdom Roermond, dl. 1 (Roermond: J.J. Romen, 1875) p. 82-83, 444; Voorloopige lijst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Deel VIII. De provincie Limburg (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 293-295; Jozef Cordie, 'Volksbedevaarten tegen kwaal van mensch en vee in Limburg' (Leuven: scriptie KU Leuven, 1943) p. 15; E.O.M. van Nispen tot Sevenaer e.a., De Monumenten van Geschiedenis en Kunst in de Provincie Limburg. Geïllustreerde beschrijving. Eerste stuk: De monumenten in de gemeente Maastricht, 5 afl. (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926-1953) afl. 4, p. 552 afb. 521; afl. 5 p. 704-707, p. 716; Karel Matthijs, Limburgse Jaarkrans (Maastricht: eigen beheer, 1955) p. 124; 1858-1958. 100 jaar St. Martinuskerk, Wijk-Maastricht ([Maastricht] 1958); J.L.A. Brouwers, 'Sanctus Aegidius Abbas-Sint Gilles' in: 1858-1958. 100 jaar St. Martinuskerk, Wijk-Maastricht (Maastricht 1958); M. de Meyer, 'De HH. Servatius, Lambertus, Gertrudis en Remigius en hunne verering in onze gewesten', in: Volkskunde 61 (1960) p. 81; Paul Viard, 'Egidio' in: Bibliotheca Sanctorum, dl. 4 (Rome: Città Nuova, 1963) k. 958-960; P.J. Meertens & Maurits de Meyer ed., Volkskunde-atlas voor Nederlands en Vlaams-België. Commentaar, dl. 2 (Antwerpen: Standaard Boekhandel, 1965) p. 37; Karel Matthijs, Limburgse Jaarkrans (Maastricht: eigen beheer, 1965) p. 119-122, bedevaart naar Egidius tegen de stuipen; M.J.H.A. Schrijnemakers, 'De jaarkring in het oude Geleen', in: Tijdschrift heemkunde Geleen, extra nummer, 1981, p. 99; Th.J. van Rensch, De Sint-Martinuskerk van Wyck (Maastricht: Comité 125 jaar Sint-Martinuskerk, 1983); E. Tielemans, Volksgeneeskunde in Limburg. Een bibliografie (Limbricht: Limburgs Volkskundig Instituut, 1986) nr. 137; Peer Boselie, 'Epilepsie, geheiligd of verdoemd? Volksgeneeskundige recepten tegen epilepsie in Limburg in de zeventiende en achttiende eeuw', in: J.C.P.A. van Laarhoven e.a. ed., Munire ecclesiam. Opstellen over 'gewone gelovigen' (Maastricht: LGOG, 1990) p. 136; H. Kooger, 'Veertien helpers in nood (12)' [St. Aegidius], in: Devotionalia 17 (1998) nr. 97, p. 10-12.

Overige bronnen: KDC BiN-dossier Wyck-Egidius; mondelinge informatie 1998 van broeder Cees Verdonk, kapelaan R.J.P. Jacobs, oud-kerkmeester H.J.L. Starmans.