Wouw, H. Leonardus (Lenaard)

Cultusobject: H. Leonardus (Lenaard) Open Street Maps
Datum: 6 november; zondag voor Pinksteren
Periode: Einde 15e eeuw - eerste helft 18e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Lambertus
Adres: Torenplein 1a, 4724 BX Wouw
Gemeente: Roosendaal
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: In de late middeleeuwen ontstond een verering van St. Leonardus die tot in de 18e eeuw voortduurde. Van een bedevaart met een grootse processie liep de viering halverwege de 17e eeuw terug tot een besloten plechtigheid waaraan naburige pastoors deelnamen.
Auteur: René Jacobs
Illustraties:
Topografie - Wouw is gelegen tussen de steden Bergen op Zoom en Roosendaal op circa zes kilometer ten westen van de laatste. Het gebied viel aanvankelijk onder de heer van Breda en later binnen het Markiezaat van Bergen op Zoom. De Antwerpse St. Bernaardsabdij had er in het verleden diverse bezittingen. Zij had het tiendrecht in de 13 eeuw van de heer van Breda gekocht en verwierf daarmee ook het benoemingsrecht in de parochie.
- De driebeukige deels zandstenen parochiekerk ligt centraal in het dorp op het marktplein. Zij is in fasen in de 15e en de 16e eeuw gebouwd, als opvolger van een kerk die al in de 13e eeuw wordt genoemd. Als meest waarschijnlijke bouwmeesters worden genoemd Anthonis Keldermans en zijn zoon Rombout. Naast het hoogaltaar waren er twaalf altaren, waaronder dat van de H. Leonardus.
- De kerk is de katholieken in 1648 ontnomen en is in 1802 teruggegeven. Zij is toen hersteld en in 1823 in neoclassisistische stijl ingericht. Uit de St. Bernaardsabdij zijn toen barokke meubels en circa dertig bijna manshoge heiligenbeelden (de beroemde koorbanken) uit circa 1700 verkregen, vermoedelijk het werk van Arthur Quellijn de Jonge en van andere Zuid-Nederlandse beeldhouwers. In 1891 en 1897 is de kerk gerestaureerd onder leiding van P. Cuypers.
- In oktober 1944 werd de kerktoren opgeblazen en brandde de kerk finaal uit. De interieurstukken gingen bijna alle verloren. De architecten A. Siebers en Van Dael kozen met het kerkbestuur voor nieuwbouw in gotische stijl. Op onderdelen werd van de oude plattegrond afgeweken. Op 17 september 1951 - de feestdag van de H. Lambertus - vond de kerkwijding plaats.
- De herinnering aan de verering van Leonardus is vastgelegd in de straatnamen Lenaertsstraat en Omgang en in de naamgeving van het verzorgingshuis Leonardushof. In 1953 werd een stenen Leonardusbeeld gemaakt door Th. Kemperman, dat geplaatst werd in de gevel van de toenmalige ambtswoning van de burgemeester aan het Torenplein. In de rechterhand draagt hij een staf, in de linkerhand een boek. Over de rechterhand loopt een ketting naar het midden van het beeld, die voorzien is van een handboei die over zijn knieën ligt. De woning is geen ambtswoning meer; het beeld staat nog steeds in de nis.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Leonardus ⟶ Donk.
- De kerk bezat een niet nader omschreven reliek van St. Leonardus.
- Het is onbekend of er een beeld van de heilige in de kerk stond. Omstreeks 1630 werd door Thomas Willibrord Bosschaerts uit Bergen op Zoom een Leonardusaltaar met schilderij van de heilige gemaakt. Altaar en schilderij gingen verloren bij de verwoesting van de kerk in 1944.
- De kerk bezit sinds 1951 een houten Leonardusbeeld, vervaardigd door Th. Kemperman uit Bergen op Zoom. Het beeld bevindt zich anno 1998 in bruikleen in het verzorgingshuis Leonardushof in Wouw, waar het in de hal staat opgesteld. Het beeldt een zittende Leonardus uit met een staf in de hand en een ketting (hoogte zonder staf 88 centimeter, met staf 110 centimeter).
↑ top
Verering - De verering van Leonardus is waarschijnlijk door de cisterciënzers, die van 1277 tot 1874 in Wouw de parochie bestuurden, vanuit het bisdom Reims naar Wouw overgebracht. Van de verering in Wouw is het oudst bekende gegeven dat de heer van Bergen op Zoom in 1491 een bedevaart naar Wouw maakte en voor St. Lenaard een waskaars offerde. De aanleiding tot de bouw van een nieuwe kerk tijdens de eerste decennia van de 16e eeuw wordt wel gezocht in de grote toeloop van pelgrims die Leonardus kwamen vereren. Wellicht leverde de bedevaart dusdanig hoge inkomsten op dat hiervan de nieuwbouw kon worden gefinancierd.
- Uit de kerkrekening van 1552-1553 is enigszins een beeld te vormen van de viering. Op twee dagen werd Leonardus vereerd: op 6 november, zijn sterfdag, en op de grote processiedag tijdens de zondag voor Pinksteren. Op 6 november werd de viering geheel in de kerk gehouden. Op de vloer van de kerk waren ter versiering gagelblaadjes gestrooid. Dat gebeurde ook op de dag dat de processie uittrok. Op die dag werden de relieken uit de kerk in processie rondgedragen rond de tiendhoek tegenover de kerk, 'kerckoveracker', later 'ommegancktiende' genaamd. Bij de processie traden 'speellieden' (muzikanten) op. Er was een grote toeloop van volk, ook vanwege de markt die op de processiedag werd gehouden. In 1619 wordt vermeld dat de grote omgang weer heeft plaats gevonden, voor de eerste keer langs de buurtschap de Vinkenbroek. Er was een grote menigte volk en er trokken vier gilden mee, te weten het St. Sebastiaangilde van de handboogschutters en het kruisbooggilde, beide uit Wouw, het gilde van de handboogschutters uit Halsteren en het kruisbooggilde uit Vroenhout.
- Vanaf het midden van de 17e eeuw kon er als gevolg van de protestantse overheersing geen sprake meer zijn van openbare verering. Omstreeks 1700 werd het feest nog slechts in de kerk gevierd. De naburige pastoors woonden de kerkelijke plechtigheid bij, waarschijnlijk een mis met preek. Na de viering genoten zij een maaltijd op de pastorie. Na de maaltijd werd het lof gezongen, het Sacrament uitgesteld en de zegen gegeven. Waarschijnlijk kwamen in de voetsporen van de pastoors ook pelgrims uit naburige parochies naar Wouw. Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw zijn er geen vermeldingen meer over de Leonardusbedevaart.
- Een zekere lokale verering is echter blijven bestaan. In 1806 werd een nieuw schilderij van Leonardus, bestemd voor het hoogaltaar, geleverd door een zekere Godecharel. Het hoogaltaar en het schilderij gingen in 1944 bij de verwoesting van de kerk verloren.
- In de 19e en 20e eeuw is er voor zover bekend van devotionele verering geen sprake meer.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Wouw, parochiearchief.
Literatuur: Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 491-492; G. J(uten), 'Processie te Wouw in 1619', in: Taxandria 45 (1938) p. 46; Martien Coppens, Koorbanken in Nederland. Barok (Amsterdam: Elsevier, ca. 1942); Van Hoek, 'Jaarboeken der parochie Wouw', in: Taxandria 50 (1943) p. 30-39; H.L. Merkelbach van Enkhuizen, 'Wat een oude kerkrekening ons leren kan', in: Jaarboek 'De Ghulden Roos' 9 (1949) p. 39-56, betreft kerkrekening van Wouw 1552-1553 berustend in het archief van het bisdom Breda; A. Delahaye, Hoffmans' vertellingen over de parochie van Wouw (Zevenbergen: archivariaat Nassau-Brabant, 1975); W.A. van Ham, 'Wouw in de middeleeuwen', in: Woide ... die Wouda (Wouw: gemeentebestuur, 1980) p. 41-151; W.A. van Ham & J.H.F. Bos, 'Geschiedenis van de St. Lambertuskerk', in: Woide ... die Wouda (Wouw: gemeentebestuur, 1980) p. 265-351; J.C.M. Schijven, De straatnamen in de gemeente Wouw (Wouw: gemeentebestuur, 1985) p. 14, 17; H. Janse e.a., Keldermans. Een architectonisch netwerk in de Nederlanden ('s-Gravenhage: Staatsuitgeverij/Bergen op Zoom: Gemeentemuseum Markiezenhof, 1987); P.M. Toebak, Kerkelijk-godsdienstig leven in westelijk Noord-Brabant, 1580 - 1652. Dekenale visitatieverslagen als bron, 2 dln. (Breda: Gemeentearchief Breda, 1995) dl. 1, p. 88, dl. 2, p. 9, 29.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Wouw-Leonardus.
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.