Binderen, O.L. Vrouw van Binderen, Lelie onder de doornen

Cultusobject: O.L. Vrouw van Binderen, Lelie onder de doornen Open Street Maps
Datum: mei; oktober; gehele jaar
Periode: 1941 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel op het terrein van de voormalige cisterciënzerinnenabdij Sancta Maria de Valle Imperatricis
Adres: Binderen, zonder nr., 5702 NT Helmond
Gemeente: Helmond
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

Op het terrein van de middeleeuwse abdij van Binderen werd in 1941 een nieuwe Mariadevotie in het leven geroepen. Hiervoor werd teruggegrepen naar de stichtingslegende van de abdij en een veronderstelde Mariaverering in het klooster. Voor het cultusbeeld liet men zich inspireren door het zegel van de oude abdij, waarop Maria stond afgebeeld tussen opschietende rozen met doornen.
Auteur: Henk Roosenboom; aanvullingen Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie - De kapel van Binderen is gelegen in de wijk Helmond-Noord, op het terrein waar tot 1650 de cisterciënzerinnenabdij Sancta Maria de Valle Imperatricis was gelegen. Deze abdij, die in de volksmond bekend stond als de Abdij van Binderen, werd in de jaren 1237-1246 gesticht door Maria van Leuven, dochter van hertog Hendrik I van Brabant en weduwe van Keizer Otto IV en graaf Willem I van Holland. Na de Vrede van Munster (1648), waarbij het huidige Noord-Brabant onderdeel werd van de Republiek der Verenigde Nederlanden, werd de abdij in 1650 ontbonden en moesten de nonnen het gebouw verlaten. Acht jaar later werden de kloostergoederen publiekelijk verkocht, waarna het tot herenhuis werd verbouwd. In 1776 werd het afgebroken. Zestien jaar later werd het gebied gekocht door baron Johan Carel Gideon van der Brugghen, heer van Stiphout en bewoner van het kasteel Croy te Aarle-Rixtel, die er een schaapstal liet bouwen en het terrein gebruikte als weidegebied voor zijn schapen.
- De goederen wisselden nog enkele keren van eigenaar, totdat in 1931 de Helmondse pastoor en geschiedschrijver A. Frenken een historisch onderzoek deed naar het oude Binderen en naar aanleiding daarvan de wens uitsprak dat op deze oude, aan Maria gewijde plek een kleine kapel zou worden gebouwd ter ere van de Heilige Maagd. Tien jaar later slaagde het inmiddels opgerichte 'Comité Binderen' erin voldoende geld bijeen te brengen om de schaapstal, die nog steeds bestond, aan te kopen, te restaureren en in te richten als devotiekapel. Het comité had als doelstelling de oude abdij weer te doen herleven. Deze pogingen werden echter gedwarsboomd door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog vatte men het oorspronkelijke plan weer op, maar hoewel enkele jaren enige zusters op het oude kloosterterrein hebben gewoond, bleek het plan op den duur niet levensvatbaar. De kapel wordt beheerd en onderhouden door de Stichting Onze Lieve Vrouw van Binderen te Helmond (Binderen 1, 5702 NT).
↑ top
Cultusobject - Geïnspireerd door het oude zegel van de abdij, waarop O.L. Vrouw met kind was afgebeeld, staande op een weiland, met de halve maan onder haar voeten en omgeven door twee opschietende rozenstengels met doornen, vervaardigde de Maastrichtse beeldhouwer Charles Vos een nieuw Mariabeeld dat op 12 oktober 1941 werd overgebracht naar de nieuwe kapel. Het beeld bestaat uit een staande Maria met in haar rechterhand een wereldbol en op haar linkerarm het kind Jezus. Onder haar voeten ligt de halve maan en tegen haar voeten aanleunend, een schaap. Het schaap werd door Vos toegevoegd als een verwijzing naar de vroegere bestemming van de kapel als schaapskooi. Een andere afwijking van de beeltenis op het oude zegel is, dat Vos het kindje Jezus zijn rechterhand op de wereldbol liet leggen, terwijl dat op het zegel de linkerhand is. De naam van het cultusbeeld, O.L. Vrouw van Binderen, Lelie onder de doornen, is ontleend aan de oude voorstelling van Maria tussen de rozenstengels, gemodelleerd naar een versregel uit het Hooglied (2,2) waarin de bruidegom zegt: 'Ja, als een lelie onder doornen, zo is mijn vriendin onder de meisjes'. Het beeld wordt in de kapel omlijst door twee omhoogschietende lelies met doornen.
↑ top
Verering - Volgens een legende is de Mariadevotie in Binderen verbonden met de kloosterstichting. Volgens deze legende raakte Maria van Leuven tijdens een jachtpartij haar gezelschap kwijt en kwam in een moeras terecht. Terwijl zij wegzonk in het natte veen, riep ze 'O God, wees mij genadig, verlos mij uit deze nood. O God 'k binder in!' Toen niemand haar leek te horen, beloofde zij Maria op deze plek een klooster te zullen bouwen 'voor reine maagden uit adellijk geslacht' als zij zou worden gered. Plotseling werd de aarde weer vast en kon zij met haar page verder. Al spoedig bleek de moerassige grond niet geschikt voor de bouw van een klooster. Maria besloot daarom aan de Maagd Maria te vragen wat de beste plek was. Op een avond keek zij, biddend tot Maria, vanuit het raam van haar kasteel neer op een hoog veld bij de rivier de Aa, dat bijna geheel door de rivier werd omsloten. Ineens zag ze op die plaats 24 cisterciënzer nonnen in wit habijt die met zes jonkvrouwen langzaam om de hoogte heen liepen. Zo had Maria zelf de plaats aangegeven, waar het klooster gebouwd moest worden. Toen het gereed was, noemde Maria het, naar haar angstig avontuur, Binder-in, Binderen.
- De abdij van Binderen was, zoals alle cisterciënzerinnenabdijen, toegewijd aan Maria. Maria zal dan ook in het klooster zijn vereerd, temeer daar de cisterciënzers een speciale Mariadevotie kenden. Een grote bedevaartplaats van O.L. Vrouw is Binderen nooit geworden. De huidige devotiepraktijk werd onder invloed van de publicatie van Frenken kunstmatig in het leven geroepen en begon in 1941, toen op 12 oktober de kapel geopend werd. Bij die gelegenheid werden een tweetal devotieboekjes en een speciaal devotieprentje uitgegeven.
- Tijdens en na de oorlogsjaren 1940-1945 groeide het kapelletje uit tot een centrum van Mariadevotie. Met name in de meimaand werd elke avond het rozenhoedje gebeden en werden naast gebedsdiensten in de kapel ook openluchtpredikaties met bidtochten vanuit de binnenstad van Helmond naar de kapel gehouden. In 1946 werd ook een broederschap opgericht: de Broederschap van Onze Lieve Vrouw van Binderen Lelie onder de doornen. Tot 2019 werd er in maanden mei en oktober op zondagmiddag nog speciale gebedsdiensten ter ere van O.L. Vrouw van Binderen, Lelie onder de doornen, in de vorm van een rozenkransgebed gehouden. Nu vindt er af en toe een doop of een huwelijk plaats, maar het is vooral een Mariaal stiltecentrum. Daartoe is de kapel dagelijks geopend van 9.00 tot 18.00 (winter 17.00) uur. De 'laagdrempelige' kapel trekt duizenden bezoekers die er bidden, een kaars opsteken of reflecteren; een ruwe schatting in 2020 kwam uit op 25.000 per jaar. De meesten komen nog altijd uit Helmond en uit de dorpen uit de omtrek.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
1 Noveen ter ere O.L. Vrouw van Binderen. Lelie onder de doornen (z.p. z.j.; Nihil obstat: J.J.M. van Susante a.h.d., Buscoduci, 26 sept. 1941; impr. F.N.J. Hendrikx, Vic. Gen., Buscoduci, 26 sept. 1941; 16 p.) hierin op pag. 2 'Iets over Binderen en zijn Lieve Vrouw' met de legende over de stichting van de abdij en op pag. 15 het slotgebed; 2 Noveen ter eere van O.L. vrouw van Binderen. Lelie onder de Doornen, gewijzigde versie van 1 (impr. F.N.J. Hendrikx, Vic. Gen., Buscoduci, 26 sept. 1941; 16 p.); 3 Gebeden en liederen te gebruiken te Binderen ter ere van Onze Lieve Vrouwe Lelie onder de doornen (Helmond z.j.; impr. Math. A.P.J. Oomens, Rector, Censor a.h.d., Buscoduci, die 29 juli 1940; 48 p.), behalve gebeden bevat het boekje Latijnse en Nederlandse gezangen en een inhoudsopgave; 4 van beide boekjes verscheen een nieuwe editie, getiteld Onze Lieve Vrouw van Binderen (z.p. z.j.; Nihil obstat: P. Martinianus O.F.M. Cap.; 88 p.), op de omslag een afbeelding in kleur van het devotiebeeld, zwevend boven de kapel en een processie bedevaartgangers, voorafgegaan door drie priesters; 5 devotieprentje, op de voorkant een afbeelding van het devotiebeeld, met de tekst 'Onze Lieve Vrouw van Binderen, Lelie onder de doornen, bid voor ons'. Op de achterzijde een gebed, gericht aan O.L. Vrouw. Datum: 12 october 1941; linksonder het drukkersnummer K 1392; 12 x 7 cm; 6 prentje (11 x 8 cm) ter ere van een priesterwijding in 1943 met op de voorzijde een pentekening door G. Princée (?) van het cultusbeeld en een priester die onder een duif handen opgelegd krijgt met de tekst 'Ontvang den H. Geest'; 7 omstreeks 1940 zijn diverse ansichtkaarten uitgegeven met daarop zwartwitfoto's van het cultusbeeld; 8 in 1959 stond het cultusbeeld op de voorzijde van de Mariakalender; 9 ansichtkaarten van interieur en exterieur van de kapel (Helmond: foto 'Prinses'; ca. 1980?; nrs. 988 en 594); 10 affiche ter aankondiging van de gebedsdiensten in de meimaand (42 x 32; 1997).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Helmond, gemeentearchief: archief van de stichting Onze Lieve Vrouw van Binderen (1940-1984).
Tekstedities: Jac. J.M. Heeren, 'Abdissenverkiezingen te Binderen bij Helmond', in: Bossche Bijdragen 19 (1948-1949) p. 189-204.
Literatuur: Augustinus Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 653-654; W. Gumppenberg, 'Atlas Marianus', in: J.J. Bourassé ed., Summa aurea de laudibus Beatissime Virginis Mariae, dl. 12 (1672; editie Parijs: J.P. Migne, 1862) k. 350-351; S.J. van de Velde, gezegd Honselaer, Oudheden en gestichten van de bisschoppelyke stadt en Meyerye van 's Hertogenbosch (Leiden: Joh. Arnold Langerak, 1742) p. 586-587; J.A. Coppens, Nieuwe beschrijving van het bisdom 's-Hertogenbosch ('s-Hertogenbosch: J.F. Demelinne, 1843) p. 363-364; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 4 (St. Michielsgestel: Boekdrukkerij van het bisdom 's Bosch, 1873) p. 134-135; A.M. Frenken, 'De abdij van Binderen onder Helmond', in: Bossche Bijdragen 11 (1932) p. 102-148; Jac.J.M. Heeren, Oorsprong van de devotie tot O.L. Vrouw van Binderen en beknopte geschiedenis van de abdij van Binderen onder Helmond (Helmond: drukkerij L.J. Geeris-Roxs, 1944); A.M. Frenken, 'De cisterciënzerinnenabdij Binderen bij Helmond', in: Citeaux in de Nederlanden 7 (1956) 190-214; H. Brabers e.a. ed., Onze Lieve Vrouwkes van Brabant ('s-Hertogenbosch: Provinciaal Genootschap, [1977]) p. 14-15; J.J.F. de Waal, 'De lelie onder de doornen van Binderen', in: Helmonds Heem (1984) afl. 2, p. 10-24; G.J. van Bussel, 'Het ontstaan van een Cisterciënzerinnenabdij in de dertiende eeuw. Reconstructie van het stichtingsproces van de abdij Locus Imperatricis bij Helmond, 1231-1246', in: Vlasbloem, historisch jaarboek voor Helmond 5 (1984) p. 93-133; G.J. van Bussel, 'Het stichtings en incorporatieproces van de Cisterciënzerinnenabdij Locus Imperatricis (Binderen) bij Helmond, 1237-1246', in: Citeaux (1987) p. 165-192; Peter van Zoest, '...als een lelie onder de doornen', in: Bisdomblad (5 juni 1987) p. 11; Ineke Platel & Peter van Zoest, Steek dan voor mij ook een kaarsje op. Onze Lieve Vrouw in het bisdom Den Bosch (Den Bosch: afd. publiciteit bisdom, 1987) p. 62-69; J.W.M. Peijnenburg, 'Het oudste charter van het Bossche bisdom 750 jaar', in: Bisdomblad (2 september 1988) p. 12; Guido Elias en Bert Stienaers, Bedevaarten. Voor pelgrims en toerist (Roeselare/ Baarn: Globe/De Fontein, 1997) p. 137-138.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Binderen-O.L. Vrouw.
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.