Altweert, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari; mei; gehele jaar
Periode: 18e eeuw (?) - eerste helft 20e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel van St. Antonius Abt binnen de St. Jozefparochie te Keent
Adres: Altweerterkapelstraat 6, 6006 PB Altweerd
Gemeente: Weert
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

Antonius Abt werd in de buurtschap Altweert onder Weert met zekerheid vanaf het begin van de 18e eeuw al vereerd als geneesheilige. De bezoekers kwamen uit Weert en omgeving en verder tot uit de Kempen en de Meijerij van 's-Hertogenbosch. De bedevaart had vooral een individueel karakter en is in de eerste helft van de 20e eeuw langzaam verdwenen.
Auteur: Cor Tubée
Illustraties:
Topografie

- De Antoniuskapel, in de volksmond ook 'ut Verkeskapelleke' genoemd, ligt aan de rand van een bungalowpark op de hoek van de Altweerterkapelstraat en de Breugellaan (zie voor een kaartje ⟶ Weert, O.L. Vrouw 'in de populier'). De kapel ressorteert sedert de jaren dertig van de 20e eeuw onder de Jozefparochie van Keent/Weert.
- Reeds in 1501 wordt in de rechterlijke archieven een kapel vermeld, die toegewijd is aan Antonius. Blijkens de tekst op de hardstenen deuromlijsting werd de kapel in 1723 afgebroken en werd op dezelfde plaats een nieuwe kapel opgericht. De kapel, die ook 'Teuniskapel' of 'Verkuskapel' wordt genoemd, is een bakstenen eenbeukig kerkje met een hardstenen ingang en een klokkenspits. In de kapel bevonden zich een 18e-eeuws houten altaar met een schilderij, voorstellende Christus tussen de heiligen Antonius Abt en Franciscus (nu in de St. Jozefskerk te Weert-Keent), 18e-eeuwse schilderijen van de Blijde Boodschap, de Madonna en de H. Franciscus, houten beelden van Barbara (deze vermoedelijk 16e-eeuws), 18e-eeuwse beelden van Rochus, de Blijde Boodschap, Antonius Abt (2 exemplaren) en een aangekleed Mariabeeld. 
- In 1908 werd door de schutterij St. Antonius een beeld van Antonius Abt in de voorgevel geplaatst. Onder het beeld staat het inschrift: 'Dit beeld is geplaatst door schutterij St. Antonius. Anno 14 juni 1908'. De kapel werd in 1926 gerenoveerd. In 1950 werd zij ingericht tot onderkomen voor de verkennersgroep Don Bosco en kreeg zij een schoorsteen en dakkapellen. Toen de verkenners het gebouw in het begin van de jaren zestig verlieten, raakte de kapel ernstig in verval en werd in 1967 dichtgemetseld. 
- In 1976 kocht de gemeente Weert de kapel en ging over tot een algehele restauratie, die in 1980 werd voltooid. In de voorgevel werd een nieuw beeld van Antonius geplaatst ter vervanging van het uit 1908 stammende beeld dat ondertussen verdwenen was. Het nieuwe beeld is een replica van een 16e-eeuws beeld, dat afkomstig is uit de St. Donatuskapel te Hushoven en thans wordt bewaard in het Gemeentemuseum van Weert. Sinds de restauratie wordt de kapel gebruikt voor sociaal-culturele activiteiten. Bij de verkoop van de kapel werd door het kerkbestuur uitdrukkelijk bedongen dat in het gebouw geen religieuze activiteiten meer mochten plaatsvinden.
 

↑ top
Cultusobject - Antonius Abt of de Heremiet (251-356) leidde een klooster en leefde lange tijd als kluizenaar in de Egyptische woestijn, waar hij vele verzoekingen zou hebben doorstaan. Antonius was populair als heilige in de middeleeuwen en daarna, toen hij werd vereerd als beschermer tegen de pest en andere besmettelijke ziekten van mens en dier (vooral varkens).
- De verblijfplaats van de twee 18e-eeuwse beelden van Antonius, die vroeger in de kapel stonden, is onbekend. Ze zijn, met vrijwel de complete kapelinventaris, waarschijnlijk verdwenen nadat de kapelmeesters in 1938 hun werkzaamheden hadden gestaakt in verband met de bouw van een nieuwe parochiekerk.
- In de kapel heeft een houten reliekhouder in Lodewijk-XVI-stijl gestaan, die eveneens is verdwenen.
↑ top
Verering - Volgens een legende zou ten tijde van de grote volksverhuizing omstreeks het jaar 400 (n. Chr.) een volgeling van Antonius Abt als kluizenaar gewoond hebben op de plaats waar later de kapel verrees. Vanwege de heiligheid van deze heremiet zou Altweert toen al een bedevaartplaats zijn geweest. De boeren in de omgeving vertelden dat in de bossen rond de kapel bij volle maan zogenaamde 'witte wijven' rondedansen maakten.
- De devotie tot Antonius Abt gaat in Altweert aanwijsbaar terug tot 1501. Uit welke tijd de eerste bedevaarten dateren, is niet bekend. Uit het opschrift op de gevelsteen blijkt dat de heilige aldaar zeker al vóór 1723 aangeroepen werd tegen ziekten van de mens, en vooral van dieren. Het opschrift luidt: 'Anno 1723 is afgebrocken de alde capel en oock wederom opgebodt deze nuw capel ter eeren van den heyligen S. Antonias patron voor sicten van menschen en beesten. Mathis van de Bergh en Vaes Keulen capelmeesters van dien tidt. H. Antonius bidt voor ons'. Na de herbouw in 1723 werd de kapel druk bezocht door pelgrims uit Weert en omliggende plaatsen, de Meierij en de Kempen. Jaarlijks werden op 17 januari missen gelezen ter ere van het feest van Antonius Abt. De pelgrims kwamen er koren, vlas en varkenskoppen offeren, waarvan de opbrengst deels ten goede kwam aan de armen uit de buurtschap. Op 17 januari, de feestdag van Antonius Abt, werd te Altweert ook de zogenaamde winterkermis gehouden, die druk bezocht werd. Tot 1938 werd in de kapel op de zondagmiddagen het lof bijgewoond, de rozenkrans gebeden en de avondwake gehouden voor een overledene.
- Tijdens de kruisdagen in mei leidden de processies de tweede dag naar de kapel waar een mis werd opgedragen en een korte rustpauze werd gehouden.
- Het gebruik om varkenskoppen te offeren, die vervolgens bij opbod werden verkocht, was in de loop van deze eeuw verdwenen, doch werd in 1951 door pastoor Van Lierop in de parochie van het H. Hart van Jezus te Altweerterheide in ere hersteld. De pastoor verscheen voor de parochianen met een varkenskop in zijn handen. Nadat de kop verkocht was, werd deze geofferd en opnieuw verkocht. De vaak hoge opbrengst was bestemd voor de armen. Dit gebruik werd in januari 1982 nogmaals opnieuw ingevoerd, maar bestond in 1999 niet meer.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Weert, gemeentearchief: oud-rechterlijk archief van Weert 1400-1796, inv.nr. 4704; parochiearchief St. Martinus, inv.nrs. 11, 1322, 1323 en 1324.
Literatuur: M.H. Opschrift der kapel van St. Antonius-Abt te Alt-Weert, in: De Maasgouw 46 (1926) p. 58; W. Lenaers, 'Alt-Weer of Aovert', in: De Nedermaas 4 (1926-1927) p. 134-136, vermelding als geneesheilige van mens en dier; Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII. De provincie Limburg. Tweede stuk (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 536-537; J. Huysmans, Oud Roermond. Roermondsche heiligendevoties (Roermond: De Nieuwe Koerier, 1930) p. 24; A.J. Mertens, 'Kruisen en kapellen in het Weerterland', in: Het Kanton Weert, 29 april 1955; 'St. Antoniuskapel te Altweert, een vergeten pelgrimsoord. Omgeven door legenden', in: De Maas en Roerbode, 22 augustus 1959; Bert Adriaens e.a., Wieërter almenak 1977. Portret van Wieërt. Deil 1: Kapellen (Weert: Vastenaovundjvereiniging 'De Rogstaekers', 1976); [foto varkenskopverkoop], in: Veldeke, tijdschrift voor Limburgse volkscultuur 53 (1978) p. 9; C. Baltis, 50 Jaar Keent (Weert, 1982) p. 43-51; E. Tielemans, Volksgeneeskunde in Limburg. Een bibliografie (Limbricht: Limburgs Volkskundig Instituut, 1986) p. 53; 'Heilige Antonius', in: Dagblad de Limburger, 17-22 januari 2000, met foto van varkenskop.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Altweert; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) L 318; reportage over het bij opbod verkopen van varkenskoppen bij Van Gewest tot Gewest in 1997.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.