Blerick, H. Antonius van Padua

Cultusobject: H. Antonius van Padua Open Street Maps
Datum: 13 juni (+ octaaf)
Periode: 1895 - 1944
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van H. Antonius van Padua
Adres: Antoniuslaan 93, 5921 KB Blerick
Gemeente: Venlo
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Dankzij de gezamenlijke inspanning van tal van Nederlandse Antoniusbroederschappen, het Nederlandse episcopaat en bouwpastoor Stassen werd eind vorige eeuw in Blerick de kerk der Gelofte van de H. Antonius van Padua gebouwd. Al spoedig werden vanuit heel Nederland bedevaarten naar Blerick georganiseerd, die vooral in de octaafweek van 13 juni plaatsvonden. Na de dood van Stassen in 1902 verminderde de bedevaart in intensiteit. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de Antoniuskerk, inclusief het oude Antoniusbeeld, geheel vernield. Hiermee kwam ook een abrupt eind aan de bedevaartpraktijk.
Auteur: Charles Caspers
Illustraties:
Topografie - Eind 19e eeuw werd de oude aan Lambertus gewijde parochiekerk van Blerick afgebroken; ter vervanging hiervan werd op een andere locatie - aan de huidige Antoniuslaan, dicht aan de Maasoever en nabij het toenmalige gemeentehuis aan de Markt (thans Antoniusplein) - tussen 1897 en 1899 een nieuwe kerk gebouwd, ditmaal gewijd aan Antonius van Padua. Deze kerk, een neogotische kruiskerk (lengte 74 m, hoogte 78 m) ontworpen door C.J.H. Franssen uit Roermond, vertoonde op het eerste gezicht enige gelijkenis met de O.L. Vrouwebasiliek te Kevelaer. Bij het ontwerp van de kerk was reeds rekening gehouden met grote drommen pelgrims. Zo was het priesterkoor voorzien van een omgang, opdat vereerders gemakkelijker konden naderen tot het grote Antoniusbeeld dat boven het hoofdaltaar prijkte, en bedevaartgangers op drukke dagen beter in staat waren om een rondgang door de kerk te maken bij de toning van de relikwie.
- De wanden van de Antoniuskerk waren voorzien van kleurrijke schilderingen die gebeurtenissen uit het leven van de heilige voorstelden. De kerk beschikte ook over een eigen reliekkapel, achter het hoofdaltaar, die in 1900 werd voorzien van glas-in-loodramen met voorstellingen van wonderen die zouden zijn gewrocht in de nabijheid van het gebeente van de heilige te Padua.
- In de omgeving van de kerk verschenen door de komst van bedevaartgangers verschillende pensions, zoals het 'Huis Sint Antonius' aan het Antoniusplein 5. Het aantal pelgrims bleek echter onvoldoende om deze te laten blijven bestaan.
- In 1944 ging de kerk nagenoeg geheel in vlammen op ten gevolge van de oorlogshandelingen.
- In de jaren na de Tweede Wereldoorlog beschikte de parochie over twee noodkerken (waarvan een in het volkshuis 'Tivoli'). De huidige parochiekerk werd ontworpen door de architecten J. Fanchamps (Kerkrade) en B. Titulaer (Blerick). De kerk werd gewijd in 1962 en staat weer op vrijwel dezelfde locatie aan de Antoniuslaan. Van de eerste Antoniuskerk is alleen de grafkelder van de familie Steegh behouden en in de nieuwe kerkbouw verwerkt. Ook is een groot deel van het oude kerkhof, dat aan de westzijde van het kerkgebouw ligt, bewaard gebleven.
↑ top
Cultusobject - Volgens de overlevering werd Antonius op 15 augustus 1195 (waarschijnlijker: 1188 of 1190) te Lissabon geboren als Fernando di Martino. Op vijftienjarige leeftijd trad hij in bij de reguliere kanunniken van St. Augustinus; in 1220 ging hij over tot de orde van Franciscus en nam als kloosternaam Antonius aan. Hij verrichtte missioneringswerk, onder meer in Marokko, en doceerde van circa 1223 theologie in verschillende plaatsen in Noord-Italië en Zuid-Frankrijk. Zijn laatste levensjaren bracht Antonius door te Padua in een kluis in het nabije Camposampiero. Grote beroemdheid verwierf hij door een reeks vastenpredikaties te Padua in 1231. Hetzelfde jaar nog, op 13 juni, overleed hij te Arcella, aan de rand van Padua, en enige dagen later werd hij begraven in het minderbroedersklooster in deze stad. In 1232 werd hij reeds heilig verklaard door paus Gregorius IX. Op 8 april 1263 werd het lichaam van de heilige overgebracht naar de nieuwe basiliek van Padua. Tijdens deze translatie zou Bonaventura (de latere heilige en grote kerkleraar) hebben geconstateerd dat de tong van Antonius niet was vergaan.
Dat Antonius van de (late) middeleeuwen tot heden vereerd wordt als een echte volksheilige, 'de grote wonderdoener', is vooral te danken aan het zogenaamde Boek der Wonderen dat tussen 1367 en 1374 werd samengesteld. In de 17e eeuw ontstond het (nog steeds bestaande) gebruik om, in plaatsen waar Antonius in het bijzonder werd vereerd, een noveen te houden op de negen dinsdagen voorafgaand aan 13 juni. In 1890 ontstond vanuit Toulon het gebruik om 'Antoniusbrood' te offeren, ook wel 'liefdewerk der Broden' genoemd: het uitdelen van brood aan de armen en behoeftigen binnen een bepaalde parochie. Hieraan herinneren de offerblokken die nog in tal van kerken aanwezig zijn. In Nederland nam de populariteit van Antonius onder rooms-katholieken, onder meer als patroon van verloren zaken, vooral toe vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw, met als hoogtepunten de jubilea in 1895 en 1931. Veel kerken, maar ook huiskamers, beschikten over een Antoniusbeeld waarbij deze heilige - zoals in een van de legenden over hem - steevast een Jezuskind, vaak ook een lelie, draagt. Ook is Antonius in de kerkelijke en religieuze kunst vaak uitgebeeld met een knielende muilezel, verwijzend naar een dispuut over de eucharistie dat hij eens te Rimini zou hebben gevoerd met een kathaar. In 1946 werd Antonius door paus Pius XII verheven tot kerkleraar, met de titel 'leraar van het evangelie'.
- In mei 1896 werd door curie-kardinaal G. Pifferi, hiertoe gemachtigd door de paus, een relikwie (botsplinter) van Antonius geschonken voor de nog te bouwen Antoniuskerk te Blerick. De reliek was onder een venstertje gevat in een hanger waarvan de rand versierd was met bloemmotieven. Ofschoon ze niet verloren is gegaan bij de brand van de Antoniuskerk in 1944, werd de relikwie in 1995 niet meer aangetroffen in de kluis van de huidige Antoniuskerk.
- Het cultusbeeld van Antonius is in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan.
↑ top
Verering - In de tweede helft van de 19e eeuw ontstond onder Blerickse katholieken behoefte aan een grotere parochiekerk dan de oude Lambertuskerk, die vanaf 1219 tot 1837 onder patronaat had gestaan van de norbertijnenabdij te Averbode. Na eerdere, vergeefse, plannen kwam een nieuw initiatief tot kerkbouw voort uit de samenwerking tussen de als schenker optredende bankier Jos Steegh, het bisdom Roermond, pastoor J.A. Stassen van de Lambertuskerk en Antoniusvereerders in heel Nederland. Samenbindend element werd een eind 1894 opgericht landelijk maandblad De Liefdadigheid, bode van het godvruchtig werk der brooden van den H. Antonius van Padua. Abonnees hiervan werden herhaaldelijk aangespoord 'stenen' bij te dragen ter bekostiging van de bouw van wat genoemd werd 'de Geloftekerk [ook: Belofte] van de Heilige Antonius te Blerick'. De opmerkelijke 'overstap' van Lambertus naar Antonius kan verklaard worden uit de toenemende populariteit van deze laatste in katholiek Nederland tegen het einde van de 19e eeuw, met een piek in 1895 toen gevierd werd dat Antonius 700 jaar eerder was geboren. Mogelijk is hier ook de persoonlijke voorkeur van geldschieter Steegh in het geding geweest. Omdat niet alle parochianen het eens waren met deze ingrijpende verandering, werd hun beloofd dat de eerstvolgende parochiekerk waarover Blerick in de toekomst zou beschikken, weer aan Lambertus zou worden toegewijd, hetgeen daadwerkelijk geschiedde in 1934.
- Uit de eerste jaargangen van Liefdadigheid wordt duidelijk dat de initiatiefnemers niet alleen een nieuwe parochiekerk beoogden, maar tevens een landelijk bedevaartoord ter ere van Antonius van Padua. Om de devotie aan te moedigen werden de abonnees voortdurend op de hoogte gehouden van het liefdewerk (meer bijzonder brooduitreikingen) dat in Nederlandse steden werd verricht in naam van Antonius en van gebedsverhoringen die aan de voorspraak van deze heilige werden toegeschreven. Ook werden zij speciaal in de gelegenheid gesteld om bijzondere aflaten te verdienen, zoals een volle aflaat voor de verering van 'de Heilige Tong' op 15 februari.
- Dankzij de bisschop van Roermond, mgr. Boermans, die hiervoor zijn connecties in Rome inschakelde, werd Blerick in mei 1896 verrijkt met een relikwie van Antonius. Deze nieuwe aanwinst betekende tevens het - geprogrammeerde - startschot voor een nieuwe bedevaart. In de octaafweek van 13 tot en met 21 juni van datzelfde jaar kwamen tal van bedevaartgangers, 'van heinde en verre [ook uit Duitsland]' naar de Lambertuskerk om de relikwie te vereren. Kort daarna werd melding gemaakt van het eerste wonder, een miraculeuze genezing na een gedane belofte om op bedevaart te gaan naar Blerick. In zijn toespraak bij gelegenheid van de door hem verrichte eerste steenlegging op 13 juni 1897 stelde de deken van Venlo, Ch. Marres, Antonius voor als 'Beschermer van heel Nederland'. Tijdens het octaaf van 1897 werden op de zondagen 13 en 20 juni missen gelezen om 6.00 en 7.30 uur. De hoogmis met preek was om 9.30 uur. Om 14.30 uur en 18.00 uur werden de vespers en het lof gehouden. Op de werkdagen was er om 8.30 uur een hoogmis met preek en om 18.00 uur lof. Na elke mis was er gelegenheid om de reliek te vereren en zich in te laten schrijven in de broederschap. Door het jaar was er elke dinsdag een hoogmis ter ere van Antonius. Op de eerste dinsdag van de maand werd die opgedragen voor de levende en overleden weldoeners van de geloftekerk en elke derde dinsdag voor alle smeekgebeden in Nederland. Op 13 juni 1898 werden alle abonnees van Liefdadigheid en alle weldoeners van de Geloftekerk ipso facto lid van de onder paus Leo XIII opgerichte Aartsbroederschap van Antonius. Op zondag 11 juni 1899 werd de nieuwe kerk plechtig ingezegend door deken Marres. Gedurende de gehele octaafweek stroomden bezoekers uit Venlo en verdere omgeving naar Blerick toe; gezamenlijk namen zij meer dan 1500 communies tot zich. Enkele weken later arriveerden (deels per trein: vanaf 1865 had Blerick een halteplaats aan de lijn Boxtel-Maastricht) nog bedevaartgangers uit respectievelijk Swalmen, Maastricht en Maasbree, die in processie naar de nieuwe kerk togen om de relikwie te vereren. Op woensdag 13 juni 1900 werd de Geloftekerk geconsacreerd door de nieuwe bisschop van Roermond, mgr. Drehmanns. In de dagen en weken hieropvolgend arriveerden weer veel bedevaartgangers in Blerick. Een belangrijke drijvende kracht achter deze 'processies' - meestal afkomstig uit steden en dorpen met een treinstation, zoals Tilburg, Waalwijk, Den Bosch, Boxtel - was een zelatrice uit Waalwijk, mevrouw Timmermans-Van Turenhout. Op 13 juni 1901 werd de Geloftekerk bezocht door onder meer een grote groep pelgrims uit Amsterdam en omstreken. In 1902 wordt in Liefdadigheid al gesproken van de jaarlijkse bedevaart uit Tilburg (600 pelgrims, per trein). Aan de pretentie om te fungeren als nationaal centrum voor bedevaarten naar Antonius kwam echter een abrupt einde toen de grote inspirator van dit alles, pastoor Stassen, overleed op 2 augustus 1902. Zijn opvolger Van Haeff kwam tot de conclusie dat de kerk maar liefst 85.918,45 gulden schuld had en dat de grootse financiële verwachtingen, die Stassen en het kerkbestuur koesterden omtrent de opbrengsten van de bedevaarten en de verkoop van votiefstenen, bitter tegenvielen.
- Tot aan de Tweede Wereldoorlog bleef Blerick - ook tijdens de 'vreselijkste Europeesche Oorlog' van 1914 tot 1918 - een van de Nederlandse votiefkerken van Antonius die nog bezocht werden door pelgrims. Soms kwamen zij in groepsverband, zoals op 25 juni 1908, toen de Hollands-Utrechtse processiebedevaart naar de ? Sittardse O.L. Vrouw van 't Heilig Hart op de terugweg als tussenstatie de Antoniuskerk aandeed. Maar allengs liep ook deze 'afgeslankte' bedevaart terug. Op 19 november 1944 werd de kerktoren opgeblazen door Duitse militairen, de rest van het kerkgebouw onderging acht dagen later hetzelfde lot.
- Na de Tweede Wereldoorlog werden geen pogingen ondernomen om de bedevaart nieuw leven in te blazen. Wel beschikt de huidige Antoniuskerk over een kapel met daarin een modern Antoniusbeeld waarbij votiefkaarsen kunnen worden aangestoken (dit geldt overigens ook voor een ikoon van O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand). Vanaf circa 1990 wordt elk jaar op 13 juni dit beeld van Antonius voor in de kerk geplaatst. Het is echter geenszins de bedoeling van het pastorale team [1995] om deze viering uit te bouwen tot een cultus of bedevaart die uitstijgt boven het parochieniveau.
Aan de eens zo intense devotie tot Antonius herinneren in Blerick nog de Antoniuslaan en, indirect, de pastoor Stassenstraat.
↑ top
Materiële cultuur Devotionalia
- Reeds voor de voltooiing van de Geloftekerk werden in Blerick - net als in veel andere plaatsen met een Antoniusdevotie - voorwerpen verspreid zoals medailles, zakbeeldjes en duivelbezweringen die in Padua waren aangestreken aan de Heilige Tong. 'Duivelbezweringen' werden op verschillende wijzen verspreid via prentjes en medailles.
- Prentjes: 1 prentje (ca. 10 x 5 cm), 'Breve van den H. Antonius' genoemd, waarop onder een afbeelding van Antonius (het kind Jezus en een lelie dragend) en een kruis, een oude bezweringsformule ('Ecce Crucem Domini, fugite partes adversae. Vicit leo de Tribu Juda, radix David, all[eluia], all[eluia]) met Nederlandse vertaling wordt gegeven; 2 bedevaartprentje met machinaal-gestanste kantrand (7,2 x 11,3 cm), met op de voorzijde een foto van het beeld en de tekst 'Heilige Antonius van Padua bid voor ons. Aandenken aan Blerick'; en op de achterzijde het 'Loflied ter eere van den h. Antonius van Padua'.
- Medaille: (metaallegering, ø 2,1 cm), met op de voorzijde een beeltenis van Antonius (met kind en lelie) en randschrift: 'Kerk der Belofte aan den H. Antonius', op de keerzijde rond een kruis dezelfde latijnse bezweringsformule als op de 'Breve' en randschrift: 'Duivelbezwering van den H. Antonius van Padua'; eerste helft 20e eeuw.
- Noveenkaarsen: in 1995 in de Antoniuskerk met een afbeelding van Antonius te koop voor tien gulden.
- Devotieboekje: L.A.M. Goossens, Bidden met Antonius (Utrecht: werkgroep K.750, 1992 [3e druk, oorspr. 1982], 152 p.), met informatie over het leven van Antonius, en gebeden voor bepaalde intenties, in 1995 te koop.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Venlo, gemeentearchief: archief Antoniuskerk Blerick.
Literatuur: Jos. Habets, Geschiedenis van het tegenwoordig bisdom Roermond, dl. 3 (Roermond: J.J. Romen, 1892) p. 203-204 (blijkens een visitatie in 1668 beschikte de voormalige Lambertuskerk over een altaar gewijd aan Antonius en Hubertus: vrij zeker is hier echter Antonius Abt bedoeld die met Hubertus behoorde tot de zogenaamde 'maarschalken'; in deze tijd was ook een Antonius[Abt]broederschap gevestigd te Blerick); De Liefdadigheid, bode van het godvruchtig werk der brooden van den H. Antonius van Padua 1 (1894-1895) - 9 (1902-1903), maandblad vanaf november 1894 met veel berichten over de fondswerving en de bouw voor de kerk, later over de jaarlijkse bedevaart naar Blerick; P. Fr. Cajetanus, Leven en wonderen van den H. Antonius van Padua (Helmond: J. de Reijdt, 1897) op p. 380-395 'Het Liefdewerk der Brooden van de H. Antonius'; 'Blerick en het St. Antoniusfeest', in: Sint-Antonius 9 (1903) p. 210; Jesualdus [van Houten], Het leven van den H. Antonius van Padua (Helmond: Van Moorsel & Van den Boogaert, 1909) p. 203-204 (over de 'Breve'); F. Beringer, Die Ablässe, ihr Wesen und Gebrauch, dl. 1 (Paderborn, 1921) p. 115; Beda Kleinschmidt, Antonius von Padua in Leben und Kunst, Kult und Volkstum (Düsseldorf: L. Schwann, 1931) op p. 372 een afbeelding van een prentje met een duivelbezwering, 'Breve van den H. Antonius' genaamd; P. Glazema, 'Oudheidkundige opgravingen in door de oorlog verwoeste Limburgse kerken', in: Publications S.H.A. Limbourg 84 (1948) p. 216-220; Monasticon Belge, dl. 4/3 Province de Brabant (Liège: Centre National de Recherches d'Histoire Religieuse, 1969) p. 633; W.Th.M. Hendriks, Venlo in oude ansichten (Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1976) p. 36, 38-39; Een eeuw op weg in Venlo en Blerick (Venlo: Van Spijk, 1976); W.Th.M. Hendriks, L.W.M. van Hout & Th.P.M. Huijs, Blerick. Een Pleysantigh Huys. Pastorie en pastoors in een Noordlimburgse parochie (Blerick: Historische Werkgroep Blerick, 1978); Gerrit Gommans, Leven in oorlog, Blerick '40-'45 (Venlo/Blerick: Drukkerij Limburg, 1984) p. 54; Sef Derkx, Pelgrimstochten. Bedevaarten vanaf de middeleeuwen (Venlo: Goltziusmuseum, 1986) p. 11; Volmar Delheij, '"Waar in den aardschen klei een hemelsch denken speelt". Voorlopige schets van de neogotische kerkenbouw in de huidige provincie Limburg 1853-1900' (Nijmegen: doctoraalscriptie geschiedenis, 1988) p. 106-109; Antoine Jacobs, 'Caspar Franssen 1860-1932 Architect te Roermond' (Sittard: scriptie MO-B geschiedenis, 1990) p. 27-28; J.W.J. Berghs, Fr.J. Hermans & T.P.M. Huijs, Monumenten in Venlo en Blerick (Venlo: Gemeentearchief Venlo, 1993) p. 121, 127; F. van Galen, 'De Antoniuskerk in Blerick', in: De Sleutel (juni 1997) p. 18-19; V. Delheij & A. Jacobs, Kerkenbouw in Limburg 1850-1914. Neogotische en neoromaanse parochiekerken en hun architecten (Sittard: Stg. Charles Beltjens, 2000) p. 131-133.
- Voor de immense hoeveelheid niet-Nederlandstalige literatuur die over Antonius van Padua verschijnt, zie de Bibliographia Franciscana (Roma: Istituto Storica dei Frati Minori Cappucini, 1942-) die verschijnt als afzonderlijk onderdeel van Collectanea Franciscana.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Blerick.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.