Heiloo, O.L. Vrouw van Fatima

Cultusobject: O.L. Vrouw van Fatima Open Street Maps
Datum: 13 mei (zondag naastbij)
Periode: 1980 - ca 2005
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Grote kapel in het bedevaartcomplex van O.L. Vrouw ter Nood
Adres: rectoraat O..L. Vrouw ter Nood, Kapellaan 13, 1851 PE Heiloo; Missâo Católica Portuguesa, Jacob Catskade 11, 1052 BR Amsterdam; migrantenparochie Giorgina (Kaapverdianen), parochie van O.L. Vrouw van de Vrede, Korfmakersstraat 131, 3026 XG Rotterdam
Gemeente: Heiloo
Provincie: Noord-Holland
Bisdom: Haarlem
Samenvatting: Bedevaart voor Portugeessprekenden in met name West-Nederland naar een kopiebeeld van O.L. Vrouw van Fatima, voor die gelegenheid geplaatst in de bedevaartkapel van O.L. Vrouw ter Nood, die daarmee in feite verandert in een filiaalheiligdom van Fatima. Aan het begin van de 21e eeuw is de bedevaart weer gestopt.
Auteur: Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie - Een dag voor de bedevaart wordt de grote Mariakapel in het midden van het Heilooër processiepark gereed gemaakt voor de verering van O.L. Vrouw van Fatima. Het beeld wordt gebracht en links voor het altaar geplaatst. Voor de verdere beschrijving van kapel en processiepark ⟶ Heiloo, O.L. Vrouw ter Nood.
- Gedurende de rest van het jaar staat dit beeld in een verlicht 'heilighuisje' op het rechterzijaltaar in de Amsterdamse Fatimakerk (de vroegere O.L. Vrouw van Lourdeskerk) van de gelijknamige parochie aan de Jacob Catskade.
↑ top
Cultusobject - De devotie (en beeltenis) van O.L. Vrouw van Fatima is ontstaan na de verschijningen van haar aan drie kinderen in 1917 in de Portugese dorp Fatima. Fatima werd zelf een van de belangrijkste bedevaartplaatsen van de r.k. kerk, en genereerde later over de gehele wereld vele filiaalcultusplaatsen; in Nederland: ⟶ Brunssum, ⟶ Herkenbosch, ⟶ Moerdijk en ⟶ Sprundel.
- Het circa een meter hoge beeld van O.L. Vrouw van Fatima is gemaakt van gips en wit/beige beschilderd. Het is gekocht in Fatima zelf en in de kerk van de Amsterdamse Fatimaparochie, met behulp van het daartoe bestemde gebedsformulier, ingezegend. Het beeld is omhangen met een rozenkrans.
↑ top
Verering Heiloo
- In 1980 bracht een groepje Amsterdamse Portugezen aan pater Simon van Niel, aalmoezenier voor de Portugeestalige gemeenschap in Nederland, de wens over om een bedevaart of 'romaria' te houden waarbij hun belangrijkste nationale devotie voorop zou moeten staan: O.L. Vrouw van Fatima. Eerst werd gedacht aan een viering met processie door Amsterdam. Toen een straatprocessie niet mogelijk bleek, werd het processiepark in Heiloo gesuggereerd. Een plaats waar naast de processie ook de nietreligieuze activiteiten konden plaatsvinden. Naar de Portugees-Braziliaanse praktijk moest een bedevaart de vorm van een 'romaria' hebben: naast religieuze aspecten ook recreatieve. Ook in Den Haag en Rotterdam was men direct enthousiast. Het rectoraat in Heiloo was bereid hen te ontvangen, zodat nog in mei 1980 de eerste bedevaart kon doorgaan.
- Van het begin af aan had de bedevaart succes. Het aantal bedevaartgangers stabiliseerde zich op circa 1200. Maar in 1991 vond een terugval plaats doordat de Rotterdamse Kaapverdianen niet meer meegingen en voortaan een eigen jaarlijkse bedevaart naar het processiepark in het Belgische Meersel-Dreef ondernamen. Sindsdien komen er op de zondag naastbij 13 mei (de 13e is de maandelijkse feestdag van O.L. Vrouw van Fatima) gemiddeld zo'n 750 Portugeestaligen, voornamelijk mensen van Portugese afkomst, naar Heiloo. Opmerkelijk is het relatief hoge percentage (ca. 45%) mannelijke deelnemers aan de bedevaart. Deze bedevaart is een van de grootste die jaarlijks naar Heiloo worden ondernomen. De meesten komen uit Noord- en Zuid-Holland, voornamelijk uit Amsterdam en omgeving en verder uit Den Haag en Rotterdam (uit beide steden ca. 150 personen). De rest van Nederland kent weinig Portugezen die zich op een vergelijkbare wijze hebben georganiseerd.
- De origine van een groot deel van de Amsterdamse Portugezen ligt in de wervingsacties die de KLM in 1962-1964 heeft gedaan voor werk op Schiphol, waardoor er snel 500 naar Nederland kwamen; nu bestaat er een groep van zo'n 2900 Portugezen en 3100 Portugeessprekenden in Amsterdam en de regio. Sinds die tijd hebben ze een eigen aalmoezenier. De grote groep Rotterdamse Kaapverdianen (bijna 30.000) vindt zijn oorprong in de vele matrozen die voor Nederlandse rederijen voeren en die zich na een aantal jaren mochten vestigen in Nederland.
De creools/Afrikaanse invloed van de 'koloniale' Kaapverdianen gaf een eigen karakter aan hun liturgie en bracht een tegenstelling in de 'romaria' naar Heiloo teweeg, de reden waarom de bedevaart zich in 1991 opsplitste. Op Hemelvaartdag 1995 zijn ze echter, met een bedevaart van ruim duizend deelnemers en het eigen parochiebeeld, weer terug naar Heiloo gekomen.
- De organisatie van de bedevaart is in handen van de pastores van de Amsterdamse Fatimaparochie: in 1980 pater Simon van Niel c.s.s.p., vanaf 1981 pater Peter Pouls c.s.s.p. en zuster Josina Boomars. Elk jaar wordt er een ad-hoc-comité samengesteld die de zaken als de processie, orde en de verkoop moet regelen. Zij zorgen er ook voor dat twee maanden tevoren affiches in kerken en scholen worden opgehangen. De dag voor de bedevaart gaan ze naar Heiloo om kerk en park te versieren, het beeld in de bloemen te zetten, de processiespullen te brengen, de geluidsinstallatie te regelen en het terrein af te bakenen. Tevens wordt elk jaar een thema voor de bedevaart bedacht. Het is meestal hetzelfde als het nationale Portugese thema inzake immigranten op 13 augustus in Fatima.
- Op de dag zelf wordt het beeld eerst nog op de de Runxput bij de kleine kapel geplaatst, alwaar de processie zich opstelt om naar de grote kapel op te trekken. De processie bestaat uit een kruisdrager, vier flambouwdragers, drie kinderen die de drie 'zienertjes' (aan wie Maria te Fatima was verschenen) voorstellen, dragers van het Fatimavaandel en van landsvlaggen van de deelnemende nationaliteiten, twee vaandels van ziekenorganisatie de Zonnebloem en een van de Haagse gemeenschap. Hierna volgen de priesters, koor en de bedevaartgangers. Men gaat vandaaruit rond de helft van het terrein, om de grote kapel heen en trekt dan de grote kapel in, onderwijl wordt via de luidsprekerinstallatie vanuit de kapel het 'Ave Maria Fatima' voorgezongen. Het beeld wordt vervolgens bij het altaar geplaatst. Na de mis, in de middaguren is er vooral tijd voor de individuele devotie (intenties, voorspraak) tot Maria. Bij de Kaapverdianen ligt de nadruk op het 'milagrosa'-aspect (afrikaanse invloeden; genezingaspecten) nog sterker dan bij de Portugezen.
- De religieuze viering wordt in de middag gevolgd door een gezamenlijke 'pique-nique', een must voor een 'romaria' waarna Portugese folkloristische dansen door groepen uit Amsterdam, Rotterdam en Zaandam worden uitgevoerd.
- Door de inbreng van een kopiebeeld van O.L. Vrouw van Fatima wordt in feite een filiaalbedevaartplaats van Fatima gecreëerd op het terrein van een bestaande mariale bedevaartplaats (O.L. Vrouw ter Nood). Het is dan een substituutheiligdom voor in Nederland wonende Portugezen. Hoewel het telkens om een tijdelijke plaatsing van het cultusobject gaat, wordt het mede door het vaste terugkerend karakter door de bezoekers als een echte bedevaart ervaren.

Amsterdam
- In de Amsterdamse Fatimakerk (O.L. Vrouw van Fatima is sinds 1980 officieus en met ingang van 1 oktober 1989 officieel de patrones), is sinds enkele jaren sprake van een nieuwe, zich verder ontwikkelende cultus. Deze eenvoudige kerk met tongewelf en glas-in-loodramen werd in 1989 grondig gerenoveerd en is sindsdien bij de Amsterdamse Portugezen in gebruik. Aan het einde van de missen zingt men altijd een Marialied. Er is voor en na de missen altijd veel devotie bij het O.L. Vrouw van Fatimabeeld. Er worden veel kaarsen opgestoken en wanneer er ernstig zieke kinderen zijn, worden er kaarsen geofferd, exact ter lengte van die van het zieke kind. Na eerder een keer een rozenkrans te hebben ontvangen, kreeg het Mariabeeld op 25 augustus 1995 twee wassen votiefhanden, voorzien van een prentje met dankopdracht. Dit geschiedde vanwege de wonderbaarlijke genezing van de twee ernstig verbrande handen van een aanstaande schoondochter.
Op verzoek wordt tijdens een mis wel eens een gebed of lied van een andere Portugese devotie (bijvoorbeeld O.L. Vrouw van Sameiro te Braga) ingebracht.
- Op een bepaald moment aan het begin van de 21e eeuw is de jaarlijkse bedevaart vanuit de Portugese gemeenschap weer gestopt.
↑ top
Materiële cultuur - 1 Een jaarlijks gebedsboekje met wisselende titel: Nossa Senhora de Fátima, proteja a nossa família! (Amsterdam: Missâo Católica Portuguesa, [1994]; 24 p., gestencild); 2 jaarlijks affiche in fotocopie ter aankondiging van de bedevaart; 3 circulaires in fotocopie met nadere programmering; een eigen prentje bestaat niet; 4 processieflambouwtje van papier in wit, blauw of roze, met tekst 'Avé de Fátima' en afbeeldingen van de zienertjes en Maria (import uit Portugal).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Amsterdam, archief van de parochie O.L. Vrouw van Fatima: dossier 'Peregrinaçâo à Heiloo', met foto's, notulen en documentatie.
Literatuur: Lucas Ligtenberg, 'Portugese folklore bij station Onze Lieve Vrouw ter Nood', in: NRC-Handelsblad, 28 mei 1986, p. 16; Policarpo Lopes, 'La signification du culte et de la dévotion à Notre Dame de Fatima dans la diaspora portugaise intra-européenne', in: Ethnologie des faits religieux en Europe (Parijs: CTHS, 1993) p. 513-519.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Heiloo-O.L. Vrouw van Fatima

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.