Wijhe, Heilige Boom

Cultusobject: Heilige Boom Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: 16e eeuw (?) - ca. 1654
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Perceel op de grens van Wijhe, Raalte, Olst en Wezepe
Adres: -
Gemeente: Wijhe
Provincie: Overijssel
Bisdom: Groningen
Samenvatting: Spoedig na de bekendmaking dat op het landgoed Wezenberg nabij Wijhe op miraculeuze wijze een eik was gegroeid, trokken pelgrims naar de plaats van het gebeuren waar later ook een kapel werd gebouwd. Eik en kapel zijn in opdracht van de drost van Salland omgehakt, respectievelijk afgebroken in de tweede helft van de 17e eeuw, toen bleek dat er bedevaartgangers bleven komen.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - Op het landgoed Wezenberg in de marke Hengeveld onder Wijhe stond in de 17e eeuw een eik die werd aangeduid als een 'heilige boom'. Bij de boom, die spoedig vele pelgrims aantrok, werd al snel een kapel opgericht. Het is niet duidelijk of er aan de boom of de kapel nog een bepaalde heilige was verbonden.
- In de tweede helft van de 17e eeuw verdween de boom uit het landschap en werd de kapel afgebroken.
↑ top
Cultusobject - Het cultusobject betrof een heilige boom waarvan Johannes Lindeborn, historieschrijver van het bisdom Deventer, als eerste de legende noteerde. De geestelijke H.F. van Heussen vertaalde Lindeborn als volgt:

'Eene uure gaans van Wijhe stond een boom de heilige boom genaamd; van denwelken ik niet anders als 't gemeene gerucht te vertellen heb. In het kasteel Wezenburg dicht by Wijhe gelegen zoude eene dienstmaagd van een huisbode geschoffeert en om hals gebragt zijn. De daader van dat schelmstuk beschuldigd en op dat land werkende zoude een sport uit het rat van de wagen genomen en in de aarde gestoken hebben en Godt tot getuige geroepen dat hy zoo zekerlijk onschuldig was als hy verzekert was dat die sport nimmermeer tot eenen boom opwassen zouw. Daar op zoude het hout aanstonds in zijn loof gestaan hebben en tot een grooten eikenboom opgeschoten zijn'.

- De legende van de Heilige Boom bij Wijhe is in 1924 door A. van Welsen tot een historische schets verwerkt en in het Overijselsch Dagblad gepubliceerd onder de titel De Heilige Boom van Wiehe. Zie over de legende ook ⟶ Schalkhaar, O.L. Vrouw van Frieswijk.
↑ top
Verering - Bij Van Heussen lezen we verder: 'Althans is deze plaats door de menigte der bedevaarden zeer vermaard geweest; en die bedevaarden zouden t' zedert dat voorval opgekomen zijn. Dicht by den boom stond een kapel, die onlangs met den boom uitgeroeit is'.
- De oudst bewaard gebleven bronnen die berichten over de verering van een heilige boom op het landgoed Wezenberg in de marke Hengeveld dateren van het jaar 1635. In de acta van de classis Deventer van 7 april 1635 staan aansporingen voor de drost van Salland om 'den boom op joncker Vriezen goet, met dewelcke groote afgoderye gedreven wort' om te hakken. Tevens wordt gesproken over een 'hilligen huysken'. De acta van de classis Zwolle van voor 1652, waarin dit heiligdom en de bedevaart eveneens ter sprake kwamen ('dat omtrent deselve eenige superstitieuse bedevaerde gepleeght worden'), zijn verloren gegaan.
- Naar aanleiding van de klacht van de classis in 1635 werd de bedevaart naar de heilige boom opnieuw besproken op de Gelderse landdag. In 1637 werd aan Hendrick Bentinck, drost van Salland, opdracht gegeven 'seeckeren boom, staende in den kerspel van Wyhe, als oock een anderen pael, staende in den kerspel van Holten' om te hakken. Het is niet duidelijk of de boom ook daadwerkelijk is omgehakt, de bedevaarten gingen namelijk door. Tot in de jaren vijftig van de 17e eeuw bleven predikanten van de classis Deventer hun beklag doen over de door katholieken bedreven superstitie bij de plaats van de heilige boom (meldingen van 8-4-1651, 19-4-1653, 4-4-1654). Toen de classis bij de Staten van Overijssel erop aandrong dat 'dese hoogte Baäls tot op den gront moge wtgeroeyt werden', zullen concrete maatregelen zijn genomen, die hebben geleid tot de vernietiging van boom en kapel in de tweede helft van de 17e eeuw.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Zwolle, Rijksarchief in Overijssel: archief van de ridderschap en steden (1637). Deventer, gemeentearchief: acta van de classis Deventer, inv. nr. 1.
Literatuur: H.F. van Heussen, Oudheden en gestichten van het bisdom Deventer etc. (Leiden: S. Luchtmans en D. Haak, 1725) p. 291; H.F. van Heussen, Historia episcopatuum foederati Belgii etc., dl. 2 (Antwerpen: J.B. Verdussen, 1738) p. 154; J.I. van Doorninck, 'Heilige bomen', in: Bijdragen tot de geschiedenis van Overijssel 4 (1898) p. 364; F.A. Hoefer, 'Enkele mededeelingen over Wijhe', in: Verslagen en mededeelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch regt en geschiedenis 27 (1911) p. 26; A.E. Rientjes, Uit de geschiedenis van het oude Wijhe. Historische opstellen over het kerspel Wijhe en De Boerhaar met eenige aanteekeningen over de adellijke huizen in de omgeving (Zwolle 1931) p. 13-14, 24, eerder verschenen in het Overijselsch dagblad (1931); A.C.F. Koch, 'De kerk in het geding', in: Geschiedenis van Overijssel (Zwolle: Waanders, 1979) p. 175; H.E. Niemeijer, 'Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597-1633', in: Overijsselse historische bijdragen 109 (1994) p. 69.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Wijhe

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.