Bavel, H. Brigida

Cultusobject: H. Brigida Open Street Maps
Datum: 1 februari (zondag na)
Periode: 19e eeuw (?) - ca 1970
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van Maria Hemelvaart
Adres: Kerkstraat 8, 4854 CE, Bavel
Gemeente: Breda
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: Reeds in de late middeleeuwen bestond er in Bavel een verering voor de H. Brigida, beschermster van het vee. De oudste gegevens over een bedevaartpraktijk stammen echter pas uit het begin van de 20e eeuw. Tot in de jaren zestig en zeventig is er een bescheiden boerenbedevaart naar de H. Brigida in Bavel blijven bestaan. Thans is in Bavel nauwelijks nog iets te merken van een bijzondere devotie voor de H. Brigida.
Auteur: Bas van Bavel
Illustraties:
Topografie - Ten zuidoosten van de stad Breda ligt het kerkdorp Bavel, dat in 1997 werd geannexeerd door de gemeente Breda. De parochiekerk van Bavel, toegewijd aan de H. Brigida, was een dochter van de kerk van Gilze, waarvan zij in 1316 was afgescheiden. In 1648 werd de kerk door de gereformeerden in bezit genomen, waarna de Bavelse katholieken voortaan uitweken naar het nabijgelegen huis IJpelaar, waar zij in 1743 een schuurkerk bouwden. In 1809 werd de kerk van Bavel teruggegeven aan de katholieken. Ondanks restauratie en de goede staat waarin het gebouw nog omstreeks het midden van de 19e eeuw verkeerde, werd de kerk in 1888 afgebroken en vervangen door de huidige neogotische kerk, ontworpen door J.J. van Langelaar uit Princenhage.
- Het Brigida-altaar, gemaakt in 1891, is circa 1975 vervangen door een sober, nieuw altaar. In de kerk bevindt zich een gebrandschilderd raam van Brigida.
↑ top
Cultusobject - Brigida (1 februari), patrones van Ierland, werd omstreeks 455 gedoopt door een leerling van St. Patrick. Zij was de stichteres en abdis van het klooster Kildare (Ierland) en leefde in afzondering van de wereld in een cel onder een grote eik. Brigida karnde de melk van haar koe en gaf de boter weg aan de armen. De heilige wordt daarom vaak afgebeeld met een koe die aan haar voeten ligt. Brigida is patroonheilige van de veeteelt en wordt veelal aangeroepen tegen ziekten onder het vee.
Daarnaast wordt zij ook wel beschouwd als beschermster van armen, kraamvrouwen en kinderen. Zij werd vooral vereerd in de Keltische gebieden, maar bijvoorbeeld ook in het Nederrijngebied en in de Nederlanden. Ook in het oostelijke deel van de huidige provincie Noord-Brabant was de verering van deze heilige groot, onder meer blijkend uit het aantal kapellen en altaren dat aan de H. Brigida werd gewijd (⟶ Geldrop).
- In de parochiekerk van Bavel waren relieken van de H. Brigida aanwezig. Het is onduidelijk waar deze nu zijn.
- Het gepolychromeerde eikenhouten Brigidabeeld (48 cm hoog) bij het Brigida-altaar is tegen het einde van de 19e eeuw aan de kerk geschonken door een begijn van het Bredase Begijnhof.
↑ top
Verering - In Bavel bestond een verering voor de H. Brigida als beschermheilige van de veeteelt en de zuivelbereiding. Deze verering heeft hier op zijn laatst al in 15e eeuw ingang gevonden. De grote torenklok, gegoten in 1463, was namelijk Brigida geheten: 'Anno 1463 Johan et Wilhelmus Hoernken me fecerunt; Brigyda vocor'. De Hoernkens waren klokkengieters uit 's-Hertogenbosch.Waarschijnlijk was de parochiekerk toentertijd gewijd aan Brigida; in dekenale visitatieverslagen (eerste helft 17e eeuw) wordt zij eveneens als patroon genoemd. Onder de vicarieën, die met name worden genoemd, komt Brigida niet voor. Opvallend is dat in de verslagen geen enkele verwijzing naar Brigida in de omliggende plaatsen voorkomt; Bavel staat in dit opzicht dus alleen. Waarom de devotie voor de H. Brigida juist in deze plaats ingang vond, is de vraag. Sommigen hebben deze devotie gekoppeld aan de vermeende invloed van de St. Baafsabdij te Gent in Bavel. Deze abdij was namelijk voortgekomen uit de Ierse missie en heeft derhalve wellicht deze Ierse heilige hier geïntroduceerd. Het is echter de vraag of de St. Baafsabdij iets met Bavel te maken heeft gehad. Bovendien lijkt de H. Brigida in andere streken, zoals in het Nederrijngebied, pas in de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne tijd populair te zijn geworden, dus niet al in de vroege middeleeuwen.
- In de 18e eeuw blijkt niet Brigida, maar Maria te worden beschouwd als patrones van Bavel. In 1855 kreeg de parochie officieel Maria als eerste patrones en in 1888 werd de nieuwgebouwde parochiekerk dan ook geconsacreerd ter ere van Maria. Wel was er een zij-altaar gewijd aan de H. Brigida. Ook op andere wijze heeft Brigida hier een bijzondere plaats behouden, zoals naar voren komt uit gegevens uit het begin van de 20e eeuw. In 1915 bestond er in Bavel een H. Brigida-broederschap. Verder is er in dat jaar door de bisschop van Breda een volle aflaat verleend aan degenen die op de eerste februari of onder het octaaf de parochiekerk van Bavel bezoeken en de godsdienstige oefeningen ter ere van de H. Brigida bijwonen.
- Valt op basis van deze gegevens een bedevaartpraktijk in Bavel niet uit te sluiten, zeker wordt deze aan de hand van gegevens, in 1959 verzameld door de Commissie voor Onderzoek van het Nederlandse Volkseigen. Een priester uit Bavel gaf aan dat er bedevaarten naar de H. Brigida in Bavel werden ondernomen bij veeziekte, overigens zonder dat hieraan bijzondere gebruiken waren verbonden. Een inwoner van Den Hout wist te melden dat uit Dorst jaarlijks een processiebedevaart naar St. Brigida in Bavel werd gehouden. Een zegsman uit het centrum van Breda vermeldde eveneens het bestaan van een bedevaart naar Bavel op het patroonsfeest van de H. Brigida, waarbij in de parochiekerk de mis werd bijgewoond en een kaars werd opgestoken. In zijn boek over ⟶ Dorst zegt C. Wirken (1989) terugblikkend dat vrijwel alle boeren uit de omgeving van dit dorp in februari op bedevaart plachten te gaan naar Bavel, want 'niet gaan betekende een enorm risico dat er iets met het vee zou gebeuren'. Zoals een 70-jarige inwoonster van Bavel meedeelde, waren het in de jaren vijftig vooral oudere boeren uit de omliggende dorpen die op de feestdag van Brigida naar Bavel kwamen. Deze boeren, die veelal familie in Bavel hadden, woonden hier de hoogmis bij, waarna er een Brigidalied werd gezongen en de relieken werden vereerd. De gelegenheid werd door de bedevaartgangers aangegrepen om hun Bavelse familieleden weer eens te ontmoeten.
- In de jaren zestig en zeventig lijkt deze bedevaartpraktijk te zijn verdwenen. Volgens opgaven van de toenmalige pastoor kwamen op de eerste zondag van februari wel wat meer mensen naar de kerk en stond de H. Brigida wel in de belangstelling, onder meer door een Brigidalied, maar was er van een bedevaart geen sprake meer. Sindsdien zijn ook andere herinneringen aan de band tussen Bavel en Brigida verdwenen. Sinds een fusie (rond 1994) heet de dorpsschool niet langer Brigidaschool. Eerder was de coöperatieve zuivelfabriek St. Brigida al gefuseerd. Ook is door de gemeentelijke herindeling het wapen van de gemeente Nieuw-Ginneken verdwenen, waarin de koe, het symbool van St. Brigida, was opgenomen. De feestdag van de H. Brigida werd in 1997 niet meer gevierd. Aan de verering van Brigida herinneren twee Brigidabeelden: een in de kerk en een voor de school.
- In de Mariakapel op de Roosberg te Bavel, in 1951 gebouwd door het Brabantse Studentengilde van O.L. Vrouw, staat nog een derde beeld van de H. Brigida centraal.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
- 1 Litanie van de H. Brigida (13,5 x 6,6 cm; Amsterdam: 't Kasteel van Aemstel; impr. P. Hopmans, Breda, 20 januari 1915; 4 p.; coll. D. Gooren); 2 broederschapsformulier 'Broederschap van de H. Brigida' (11,6 x 6 cm; Amsterdam: 't Kasteel van Aemstel; impr. P. Hopmans, Breda, 20 januari 1915; 4 p.; coll. D. Gooren) met afbeelding van het cultusbeeld; 3 M.v.K., Handboekje voor de vereering van de H. Brigida (Maastricht: Gebr. van Aelst; impr.: H. Beij-ers-bergen s.j., Maastricht 19 maart 1931; 23 p.).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Bavel, parochiearchief: was niet raadpleegbaar.
Tekstedities: G.C.A. Juten ed., 'Consilium de Beke', in: Taxandria 27 (1920) p. 165-167; G. Bannenberg e.a. ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, dl. 2 (Nijmegen: gebr. Janssen, 1970) p. 208-216 en 360; P.M. Toebak, Kerkelijk-godsdienstig leven in westelijk Noord-Brabant, 1580-1652. Dekenale visitatieverslagen als bron, dl. 2 (Breda: Gemeentearchief, 1995) passim, vermeldingen van Brigida als patroonheilige.
Literatuur: A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, dl. 2 (Gorinchem: Noorduyn, 1840) p. 194; J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda, dl. 3 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) p. 55-57; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 496; L. Merkelbach van Enkhuizen & A. Hallema, Geschiedenis der gemeente Ginneken en Bavel (Utrecht: Kemink en zn., 1941) p. 68-69, 82-83, 91, 144-145 en 260-263; J.P. Bik, Feest- en vierdagen in kerk- en volksgebruik, dl. 1 (Velsen: Th. F. Wolfs, 1956) p. 173-175, algemeen over Brigida; 'Brigida', in: Bibliotheca Sanctorum, dl. 3 (Rome: Città Nuova, 1963) k. 430-437; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 84-86; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 49; 'Brigida von Kildare', in: Lexikon der christlichen Ikonographie, dl. 5 (Freiburg etc.: Herder, 1973) k. 445-446; C.S.M. Rademaker, Kerken in Bavel (Ulvenhout: Heemkundekring Paulus van Daesdonck, 1987); B.A.M. Hulshof, Boeren en boter in Bavel. Geschiedenis van een zuivelcoöperatie (Breda: Van Kemenade, 1986); C.J. Wirken, Dorst. De geschiedenis van een klein durpke (Dorst: z.n., 1989) p. 133; Peter Vermeulen, Langs 's Heren wegen.Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen, 1996) p. 19; Th.G.A. Hoogbergen, Brabantse monumenten leven. Beschrijving van tachtig gerestaureerde kleine monumenten met foto's (Tilburg: Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 1996) p. 46-47, vermelding Brigidabeeld in Mariakapel.
Overige bronnen:KDC BiN-dossier Bavel; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst nr. 23 (1959); Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: parochiedossier Bavel.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.