- De Mariakapel is gelegen aan de Deurlechtsestraat tussen Roosendaal en Oud Gastel nabij Rijksweg 17. Ze is gelegen op de grens van de gemeente Roosendaal en de huidige gemeente Halderberge (ontstaan uit de samenvoeging van de vroegere gemeenten Oud Gastel, Oudenbosch en Hoeven). Deze grens komt overeen met de vroegere grens tussen het Markiezaat van Bergen op Zoom en de vroegere heerlijkheid Roosendaal. De kapel ligt op een met bomen beplant heuveltje, dat door een dijkje verbonden is met de Deurlechtsestraat.
- Het oude Deurlecht of Doorlicht was een gehucht van turfstekers, gelegen nabij de huidige overslaghaven van Roosendaal. Van 1312 tot 1515 was het een vrije heerlijkheid op het grondgebied van Roosendaal met een schepenbank die de lagere rechtsmacht uitoefende.
- Een eerste vermelding van een Mariakapel te Deurlicht-Kapelberg is te vinden op een kaart uit 1529. Volgens de overlevering zou deze kapel aan O.L. Vrouw van Zeven Smarten zijn toegewijd. Van de kapel is verder niet veel meer bekend dan dat zij in of rond 1648 in verval zou zijn geraakt. In 1680 lagen er nog resten van de die kapel: 'de steene ruiïne van de capelle'. In 1708 is er nog sprake van een 'vervallen capelle', terwijl in 1766 een nieuwe huurder van het terrein van de Domeinraad de toestemming krijgt om 'een stuk oude muuragie, eertijds den capelle uitgemaakt hebbende, welke thans nergens meer dienstig toe',  af te breken.
- In 1822 wist de katholieke familie Van Gilse de kapelgronden (ruim 21 are; kadastrale sectie A, nr. 1859) te verwerven. Later in de 19e eeuw werd op het met gras begroeide 'bergje' een Mariabeeld in een kastje geplaatst, omgeven door zeven heuveltjes waarop zeven ijzeren kruisjes stonden, als verwijzing naar de Zeven Smarten van Maria.
- In de jaren 1896/1897 werd door de Roosendaalse architect M. Vergouwen een nieuwe, achthoekige (buiten-)kapel met een romaans uiterlijk ontworpen. De kapel heeft neogotische elementen zoals spitsboogramen. Boven de ingang is een inscriptie aangebracht: 'Sancta Dei Matri Consolatrici Afflictorum Sacrum' ('Heiligdom voor de H. Moeder Gods, Troosteres der Bedrukten').
In de kapel is een eveneens achthoekige binnenkapel geconstrueerd, waarin het cultusobject is geplaatst. Hieromheen, dus binnen de kapelmuren, is een brede omgang aangelegd, waar vele vereerders tegelijk aanwezig kunnen zijn. Aan de buitenwanden van de binnenkapel hangen aquarelgravures voorstellende de Zeven Smarten van Maria, vervaardigd door de Belgische kunstenaar Jozef Janssens (1854-1930). Het zijn kopieën van de schilderingen die hij in de periode 1903-1910 voor de O.L. Vrouwekathedraal in Antwerpen maakte. Het Gesellschaft für christliche Kunst heeft in 1909 deze aquarelgravures uitgegeven.
- De kapel is tweemaal gerestaureerd, in 1947 en in 1981. In 1947 schonk de Roosendaalse bevolking, bij gelegenheid van het 50-jarig jubileum van de kapel, 21 glas-in-loodramen, vervaardigd door de Roosendaalse firma Tierolff. Drie gebrandschilderde ramen, achterin het heiligdom, geven de geschiedenis van de Kapelberg weer. Achtereenvolgens zien we de legende van de schipper (zie Verering), de situatie op de Kapelberg voor 1896 en de processie die in 1947 naar de Kapelberg trok.
- In de binnenkapel stond een altaar waarop de beide vereerde Mariabeelden een plaats hadden gekregen. In 1947, tijdens de restauratie van de binnenkapel, liet pastoor Konings het eenvoudige, met behangselpapier beplakte altaar vervangen door een nieuw exemplaar (vervaardigd door Jos. Govaarts en A. Maas), geplaatst onder een eikenhouten baldakijn. De voorkant van dit baldakijn wordt bekroond door twee kruiselings geplaatste letters (tweemaal de M van Maria). Onder het altaar maakte men een zeshoekige kast waarin een van de beide Mariabeelden, de 'Zwarte Madonna', was geplaatst tot het in 1970 werd gestolen. Op het altaar waren tot de diefstal ervan in 1981 ook de talrijke ex-voto's tentoongesteld.
- Vanaf 1982 is de Kapelberg eigendom van de 'Kerkelijke Instelling De Kapelberg'. De parochie geniet het vruchtgebruik van de kapel en is verantwoordelijk voor het onderhoud.
- Waar de kapel in jaren 1980 nog vrij in het buitengebied lag, is het gebouwtje door gestage uitbreiding van het bedrijventerrein aan de noordkant van Roosendaal geheel door bedrijven en de autosnelweg A17 ingesloten geraakt en is slechts de kapel, de toegangsweg ernaartoe en naastliggende weidestroken, als restant van het oorspronkelijke landschap behouden gebleven.
 

- Over een eventueel Mariabeeld dat tot 1648 in de middeleeuwse kapel zou kunnen hebben gestaan, is niets bekend.
- Tot 1970 stonden er twee Mariabeelden in de kapel. Het oudste beeld was dat van de 'Zwarte Lieve Vrouw (van Roosendaal)', een moeder met kind, dat in de loop van de 19e eeuw in een kastje op de Kapelberg was geplaatst. Het had de toevoeging 'zwart' gekregen omdat het door vuur geschroeid en verbrand zou zijn. Over de datering van dit beeld bestaat onduidelijkheid. Sommige auteurs veronderstellen dat het een kopie zou zijn van een verloren gegaan 15e-eeuws origineel. Er zijn echter ook stilistische aanwijzingen dat het zou gaan om een oorspronkelijke Maria met kind uit het midden van de 19e eeuw. Het beeld werd in 1947 in het onderste gedeelte van het Maria-altaar geplaatst. In 1970 is het beeld gestolen.
- In juli 1897 werd op het altaar in de binnenkapel een beeld van O.L. Vrouw van Zeven Smarten geplaatst, 1,68 m hoog en voorzien van zeven zwaarden in het hart. Volgens pastoor Konings (1948) werd dit beeld in de kapel gebracht als alternatief voor de verering van de Zeven Smarten via de zeven kruisjes in de openlucht. Het werd vervaardigd door de firma G. Dirckx en Zonen te Roosendaal. In 1947 werd dit beeld door een kleiner exemplaar vervangen, dat eveneens in 1970 werd gestolen maar waarvoor geen nieuw beeld meer in de plaats is gekomen.
- Sinds de diefstal van beide Mariabeelden in 1970, wordt in de kapel een nieuw Mariabeeld vereerd dat afkomstig is uit het Roosendaalse ziekenhuis Caritas. Het gaat om een gepolychromeerd, gipsen beeld van het H. Hart van Maria (hoogte ca. 1 m).
 

Legende en middeleeuwen
- Volgens een legende dagtekent de verering van Maria op de Kapelberg van de St. Elisabethsvloed (19 november 1421) toen een schipper, varend op de Striene (Steenbergse Vliet?) in nood kwam. Hij beloofde Maria, indien hij gered zou worden, een kapel te bouwen op de plaats waar hij aan land zou komen. Volgens de overlevering is dit gebeurd op de plaats waar nu de Kapelberg ligt. Binnen de historiografie bestaat soms verwarring met de nabijgelegen (ca. 3 km) Mariabedevaartplaats ⟶ Zegge, waar men eenzelfde ontstaanslegende kent. De legende van de Kapelberg werd voor het eerst opgetekend in de Volksmissionaris in 1901 en is mogelijk ook niet eerder dan in de 19e eeuw ontstaan.
- Afgezien van de legende die in de 15e eeuw is gesitueerd en de vermelding van een middeleeuwse kapel (mogelijk toegewijd aan O.L. Vrouw van Zeven Smarten), zijn er geen gegevens die de bedevaartcultus tot in de 15e of 16e eeuw kunnen terugvoeren. Concrete gegevens over Mariadevotie op deze locatie is er pas van het laatste kwart van de 18e eeuw.

Bedevaart
- Op een in 1783 door J.B. Adan vervaardigde kaart van het Markiezaat van Bergen op Zoom wordt de Kapelberg aangeduid als 'de gewesen capelle van Doorlicht'. Volgens de overlevering is de kapel in 1648 op bevel van Cornelis Aerssen, drossaard van Breda, neergehaald. Aan die afbraak is een tweede legende, eveneens in de Volksmissionaris van 1901 vermeld, verbonden. De drost van Breda trachtte alle herinneringen aan de Mariadevotie op deze plaats te vernietigen door de fundamenten van de kapel om te ploegen. Hij stuurde zijn paarden hierop af maar deze waren niet over de fundamenten te jagen. Vervolgens zouden de drost verschillende ongelukken zijn overkomen. Zijn ploeg ging stuk en een sterkere, betere ploeg onderging hetzelfde lot. Zijn paard brak een been en, aldus de overlevering, de drost werd ziek en kwijnde weg. Het is opmerkelijk dat de vernietiging van de kapel in 1648 in de Volksmissionaris aan de Fransen toegeschreven wordt.
- De Kapelberg is op 22 juli 1779 uit de domeinen van Oranje-Nassau in erfpacht gegeven aan baron G. Notman en kwam vervolgens in bezit van de burgemeester van Roosendaal. In een resolutie van 29 augustus 1781 wordt gesproken over een 'Hijlig Bergie' als aanduiding voor Kapelberg; later in 1801 wordt de plek 'Deurlegt of Kapelleberg' genoemd. De kapel is dan reeds lang verdwenen, zoals de kaart van Adan van Roosendaal en omstreken vermeldt in 1791: 'gewese capelle de Deurlucht'.
- Een dekenaal visitatieverslag van 1786 bevat de eerste concrete sporen van bedevaarten naar de Kapelberg. De deken maakte gewag van een bergje, gelegen onder Roosendaal, waar velen naar toe trokken om genezing van diverse kwalen te verkrijgen. In de loop van de 19e eeuw werd op het heuveltje weer een Mariabeeld in een kastje geplaatst. De auteur van het artikel in de Volksmissionaris vertelt dat velen naar de Kapelberg kwamen om genezing van koortsen te verkrijgen. Zij legden kledingstukken van zieken en devotionalia neer en baden bij elk van de zeven kruisjes die naar de Zeven Smarten van Maria verwezen, een 'tientje' van de rozenkrans om vervolgens neer te knielen bij het Mariabeeld. Het hoogtepunt van de bedevaarten lag in de tweede helft van de 19e eeuw in de meimaand. Boerinnen versierden dan het beeld van de Zwarte Madonna met een witte sluier en wreven het in met blauwsel.
Onduidelijk blijft hoe de verhouding was tussen de beide Mariadevoties die in de 19e eeuw op de Kapelberg bestonden. Immers het zwarte beeld werd vereerd, maar tegelijkertijd wijzen de geplaatste zeven kruisjes rondom dit beeld op een voortduren van de (oudere?) Zeven-Smartenverering, iets wat in 1897 bij de plaatsing van een dergelijk beeld nog eens werd bevestigd.
- Deze situatie duurde tot 1896 toen op initiatief van een landbouwer uit de omgeving, Karel Haast ('de koster van het bergske'), de huidige kapel gebouwd werd. De fundamenten van de middeleeuwse kapel werden toen uit de grond verwijderd. In mei 1897 werd de kapel in gebruik genomen. De 'zwarte' Maria kwam achter glas in een altaartje te staan. Daarbovenop werd het beeld van O.L. Vrouw van Zeven Smarten geplaatst. Aan de eigenaar van de grond, mr. Aloysius van Gilse, is het te danken dat de kapel tot stand kwam, het was een private kapel in eigendom van Petrus A.G. van Gilse. Van Gilse gaf de kapel op 27 maart 1903 in bruikleen aan pastoor C. Luykx van de nieuw opgerichte Antoniusparochie. Daarom werd de kapel dat jaar alsnog ingezegend op 1 mei. De inkomsten van de kapel kwamen ook ten gunste van de parochie en de bouw en inrichting van de nieuwe kerk. Er was die maand een buitengewone toeloop van pelgrims. 
- De familie van Gilse bleef ook zorg dragen voor het onderhoud van de kapel. Elk jaar verfraaiden vrouwelijke parochianen van gegoede stand de kapel. In 1934 werd de H. Hartparochie opgericht. Deze parochie nam de rechten van de St. Antoniusparochie over. De kapel werd toen verrijkt met aan de parochie gerelateerde beelden van het H. Hart, Jozef en Antonius. Deze werden na de Tweede Wereldoorlog weer verwijderd.
In 1935 ging de bank van de familie Van Gilse failliet. De nieuwe pastoor van de H. Hartparochie, G.H.M. Konings, wist op 29 oktober van dat jaar de Kapelberg - kapel met boedel, erf en rijweg - uit het faillisement van de familie Van Gilse te kopen. Uit die tijd stamt ook de jeugdherinnering van de Roosendaalse schrijver Jan Cartens hoe hij met andere kinderen af en toe in het veld geplukte bloemen bij de Mariabeeld neerlegt en hoe hij wat jaren later er ook met een jeugdvlam naartoe gaat en ziet dat menigeen er zijn naam in de muren had gekrast.
- Op 24 mei 1947 werd het 50-jarig bestaan van de kapel luisterrijk gevierd. Het hoogtepunt van deze viering vormde een grootse processie. In 1954 werd een grote kinderbedevaart georganiseerd.
- In de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw bleef de Mariadevotie op de Kapelberg bestaan, mede dankzij het werk van de opvolger van Pastoor Konings, pastoor F. Smit, die van 1960 tot 1977 pastoor van de Roosendaalse H. Hartparochie was. Hij integreerde de Mariaverering in het parochiële leven. Bezoekers kwamen voor een groot deel uit Roosendaal, maar ook uit bijvoorbeeld Kruisland, Wouw, Oud Gastel en België; Vanaf 1961 bad men in de kapel gedurende de meimaand dagelijks het rozenhoedje. Sinds 1963 vierde men in de kapel elke zaterdag van de meimaand de eucharistie. Zoals gezegd werden in augustus 1970 de Zwarte Madonna en het beeld van O.L. Vrouw van Zeven Smarten ontvreemd. In 1988 sloot men in het kader van het Mariajaar de meimaand met een lichtprocessie af, vanaf toen een jaarlijkse traditie.
- In 1997 bestond de kapel honderd jaar. Van 1 mei tot 31 oktober was er een speciale Mariatentoonstelling in de H. Hartkerk. Op Hemelvaartsdag, 8 mei, trok 's ochtends een groepsbedevaart naar de kapel. Op 31 mei van dat jaar deelde H.C.A. Ernst, emeritus-bisschop van Breda, de eerste communie uit tijdens een mis op de Kapelberg die door ongeveer 400 personen werd bijgewoond.
- Sinds 2015 gaan in Nederland woonachtige Tamils (uit India en Sri Lanka) op bedevaart naar dit heiligdom, geleid door de (Banneux) Organisation for the Asian Pilgrims te Amersfoort, die verder ook de heiligdommen Heiloo, Amsterdam en Banneux aandoen. In 2016 waren er op 8 september ongeveer honderd Sri Lankezen en Filippini aanwezig.

- Ex-voto's: van oudsher bracht men votiefgeschenken (in 1948 hingen er nog 'honderden') naar de Kapelberg. Voordat de kapel gebouwd werd, legde men kleding of attributen neer van degenen voor wie men kwam bidden. Later schonk men ex-voto's aan O.L. Vrouw van de Kapelberg, zoals verzilveren afbeeldingen van runderen en lichaamsdelen. Hiervan zijn er honderden geweest. In 1981 werden de meeste van deze ex-voto's echter uit de kapel ontvreemd, waarna men de resterende exemplaren naar de parochiekerk bracht. Onder het altaar bevinden zich nog enige minder kostbare ex-voto's, zoals een paar Mariabeelden, een H. Hartbeeld en uit dankbaarheid aangebrachte tegeltjes.
- De aard van de ex-voto's veranderde in de loop der tijd. Recentelijk is er bijvoorbeeld een bromfietshelm geofferd. Het was in de jaren tachtig gebruikelijk om gebedsintenties in de muur te krassen of op de muur te schrijven. Sinds 1990 bevindt zich een prikbord in de kapel waarop men intenties kan bevestigen.
- Diversen: 1 Pentekening door J. Kuppens van de Kapelberg in de sneeuw (begin 20e eeuw?), Collectie museum De Ghulden Roos te Roosendaal; 2 bij het jubileum van 1997 zijn er votiefkaarsen met een afbeelding van de kapel vervaardigd.

Devotioneel drukwerk
- 1 Devotieprentje met foto van het beeld en de tekst 'De Zwarte Lieve Vrouw van Roosendaal. Kapelberg voor 1896' (12,5 x 7,5 cm; ca. 1930?), coll. D. Gooren; 2 ansichtkaart met dezelfde voorstelling als 1 en de tekst 'O.L. Vrouw van de kapellen te Roosendaal' (ca. 1930?), coll. D. Gooren; 3 ansichtkaart van het vooraanzicht van de kapel, met linksonder de tekst 'Capelberg - Roosendaal', uitgeverij M.D. van Leeuwen, circa 1910; coll. CSSR Roermond; 4 G.H.M. Konings, Voor de bedevaart naar de Kapelberg (Roosendaal: drukkerij 't Korenbloemke; impr. bisschop Baeten, Breda 9 april 1948; 64 p.); 5 sticker (Ø 10 cm) in zwart en groen, met een tekening van de kapel waaromheen de tekst 'Aktie restauratie Kapelberg Roosendaal' is geplaatst (1981).
 

Archivalia: Roosendaal, gemeentearchief: archief H. Hartparochie, met name het liber memorialis; Den Haag, Nationaal Archief: archief Nassause Domeinraad na 1581, inc.nr. 12563; West-Brabants Archief, Notariële Archieven Roosendaal; West-Brabants Archief, Parochie H. Antonius van Padua, inv.nrs. 14, 15, 134.
Literatuur: L.G. Swaving, Galerij van Roomsche beelden of beeldendienst der XIX eeuw (Dordrecht: Blussé en Van Braam, 1824) p. 120, vermelding miraculeus Mariabeeld; [korte berichten over de Kapelberg], in: De Grondwet, 14 mei 1891, 19 en 23 juli 1896, 7 augustus 1897; [bericht over de Kapelberg], in: De Avondster, 19 juli 1896; 'Kapelberg bij Roosendaal', in: Volksmissionaris 22 (1901) p. 476-479; Van Gilse, Genealogisch en Biografisch boek van de familie Van Gilse (Roosendaal 1919) p. 201-203; Theo de Witte, 'De Kapelberg', in: Katholieke Illustratie 59 (1924-1925) p. 509; 'De Kapelberg', in: Sancta Maria 8 (1930-1931) p. 196-197, 211-213; J. van de Broek, 'De Kapelberg', in: Jaarboek van de Oudheidkundige Kring 'De Ghulden Roos' 7 (1947) p. 23-30; L. Merkelbach van Enkhuizen, 'De lande van Bergen boven den Nieuwenberch, alias de Segge', in: Jaarboek van de Oudheidkundige Kring 'De Ghulden Roos' 7 (1947) p. 57-80; G.H.M. Konings, Voor de bedevaart naar de Kapelberg (Roosendaal: 't Korenbloemke, 1948) p. 4-38; br. Albertinus, 'Roosendaal, een Mariadal', in: Beevaart in het Beekdal (Essen: De Spycker, 1959) p. 210-212; br. Albertinus, Rond dal en donken: vertellingen over de geschiedenis van de gemeente Roosendaal en Nispen en haar wijde omgeving (z.p. [1959?]) p. 29-32; P.J. Meertens & M. de Meyer ed., Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard, 1965) p. 40, vermelding als beschermster tegen stuipen; W.A. van Ham, 'Breda contra Bergen op Zoom: vijf eeuwen strijd om de grenzen', in: Jaarboek 'De Oranjeboom' 28 (1975) p. 95-134; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 183-186, 340; Het Maria Oord Zegge. Gedenkboek 150 jaar parochie Zegge 1833-1983 (Zundert: Vorsselmans, 1983) p. 32-33, 348; 'Meimaand, de maand der kapelletjes', in: Journaal op Zondag, 8 mei 1988, p. 13, met afbeelding van de Zwarte Madonna; Jan Cartens, Een Roomsche jeugd. Een relaas (Den Haag: Bzzztôh, 1993) p. 45, 135; Pius jaarboek. Almanak Katholiek Nederland 1996 (Houten: Bohn/Stafleu/Van Loghum, 1996); Peter Vermeulen, Langs 's Heren wegen.Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen, 1996) p. 126-128; J.C.M. de Jong & M. Tielemans-Kunen, Honderd jaar Kapelberg: 1897-1997 (Roosendaal 1997); J.C.M. de Jong, 'Volkse vroomheid op de Kapelberg. Bij het honderdjarig bestaan van de kapel op de Kapelberg in Roosendaal', in: Jaarboek van de Oudheidkundige Kring de Ghulden Roos 57 (1997) p. 20-36; Joan Kloosterman, '"Maria helpt, dat weet ik zeker". Kapelberg bij Roosendaal honderd jaar', in: Brabants Nieuwsblad, 23 april 1997; Hans de Jong, '100 jaar Roosendaalse Kapelberg', in: Katholiek Nieuwsblad , 2 mei 1997; Ad Rooms, 'Te voet naar het kapelleke', in: Brabants Nieuwsblad, 17 mei 1997; Guido Elias & Bert Stienaers, Bedevaarten. Voor pelgrims en toerist (Roeselare/Baarn: Globe/De Fontein, 1997) p. 147; Jaarboek heemkundekring het Land van Gastel 13 (1997) p. 61, 89; Marius Broos, ‘De Kapelberg’, in: De Vrijheijt van Rosendale 59 (2011) p. 39-44; P.A. Kerkhof, 'Waar stond de Vinkenbroekse kapel?', in: De Vrijheijt van Rosendale 78 (2020) p. 10-111.
Websites: Facebookpagina Kapelberg.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Kapelberg; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959), 64a + b (1993); Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib: bedevaartfoto's Margry (1981).