- Donatus behoort tot de zogenaamde catacombenheiligen, van wie in historisch opzicht niets bekend is maar over wie diverse legenden bestaan. In 1652 werd het gebeente dat aan deze heilige werd toegeschreven, overgebracht uit de catacombe van St. Agnes bij Rome naar Münstereifel (thans Bad Münstereifel, Nordrhein-Westfalen). Volgens een legende, vastgelegd in onder meer de van oorsprong 18e-eeuwse levensbeschrijving die in het Noord-Brabantse ⟶ Reek opgeld deed, zou hij in het midden van de tweede eeuw na Christus te Rome geboren zijn als zoon van een edelman en veldheer, genaamd Faustus, en van Flaminia, een vrouw uit een eerbare familie die zich tot het christendom bekeerde. Haar zoon zou officier in het Romeinse leger zijn geworden en wordt doorgaans ook zo afgebeeld. Hij werd een martelaar voor het geloof. Omdat Donatus deel zou hebben uitgemaakt van het zogenaamde 'legio fulminata' (bliksemlegioen), wordt hij afgebeeld met een pijlenbundel in de hand, bestaande uit bliksemschichten. De naam 'Donatus' heeft de Rijnlanders misschien doen denken aan de donder ('Donner' of aan 'Donar'?). Vaak werd zijn naam gegraveerd in kerkklokken die onder meer bij opkomende gevaren, zoals noodweer en brand, werden geluid. Donatus' reputatie als donderheilige verspreidde zich in de Nederlanden door de activiteiten van de capucijnen uit het klooster te Arlon (Aarlen, B), die vanaf 1725 de verering structureel intensiveerden via devotieboekjes, prentjes en litanieën. De in 1742 te Arlon opgerichte broederschap van St. Donatus werd door paus Benedictus XIV goedgekeurd en met verscheidene aflaten geprivilegieerd. Door de capucijnen te Velp, die nauwe contacten onderhielden met hun medebroeders in Arlon, werd in diverse plaatsen in Nederland de verering van Donatus gepropageerd. Als eerste gebeurde dit in Reek.
- In 1878 ontvingen de capucijnen in Handel een gecombineerde reliek van St. Donatus en St. Hubertus van de bisschop van Gent. De reliek is bij de opheffing van het klooster uit de kloosterkerk verwijderd.
Anno 1998 bevindt zich een verzilverd-koperen theca, gevat in een eenvoudige koperen houder met handvat (Ø 9 cm) in het museum van de Nederlandse capucijnenprovincie in 's-Hertogenbosch, waarin, naast kleine partikels van het gebeente van Donatus en Hubertus, partikels aanwezig zijn van St. Jozef, St. Barbara en 'ex loco dorm. B.M.V.' ('uit de slaapplaats van de Heilige Maagd Maria'). Aangenomen wordt dat dit de Handelse reliekhouder is.
- In de capucijnenkerk bevond zich een bruin gepolychromeerd, houten beeld van St. Donatus als Romeins soldaat (hoogte ca. 1 m). Het beeld staat sinds 1985 in de capucijnenkerk te Babberich en is in 1987 gerestaureerd. Het werd in 1906 gemaakt bij de firma A. van Bokhoven in 's-Hertogenbosch.
 

- Toen de capucijnen zich in 1852 in Handel vestigden, zochten zij naar een mogelijkheid om te kunnen meeprofiteren van de grote aantallen bedevaartgangers die het Mariaoord van Handel bezochten dat enkele kilometers verderop aan dezelfde weg lag. Het aantrekken van deze pelgrims zou voor de capucijnen een extra bron van inkomsten betekenen. Na enkele jaren introduceerden de capucijnen een eigen bedevaartheilige: St. Donatus.
- Op 16 augustus 1861 richtte bisschop Joannes Zwijsen van 's-Hertogenbosch in de Handelse capucijnenkerk de Broederschap van St. Donatus op. Paus Pius IX verleende op 29 november van dat jaar een volle aflaat aan de leden van de broederschap, ook aan te wenden ten behoeve van de zielen in het vagevuur. De aflaat kon worden verdiend op de tweede zondag van juli en tijdens het octaaf. Sinds 1922 hielden kruisheren uit Uden (⟶ Uden, O.L. Vrouw) de predicatie op de feestdag.
- Dankzij de nabijheid van het grote bedevaartoord van O.L. Vrouw van Handel werd de verering van Donatus een groot succes. In 1875 had de broederschap al 20.000 leden. Als bijvoorbeeld de Valkenswaardse processie van O.L. Vrouw van Handel haar jaarlijkse bezoek had afgelegd, werden er telkens 20 tot 30 personen in de Donatusbroederschap ingeschreven. De deelnemers aan de Valkenswaardse processie hadden de gewoonte om te biecht te gaan in de capucijnenkerk alvorens de kapel van O.L. Vrouw van Handel te bezoeken. In de broederschap werden ook personen uit verder weg gelegen plaatsen ingeschreven, bijvoorbeeld uit Nijmegen en Rotterdam. De Donatusbroederschap bloeide tot ver na de Tweede Wereldoorlog. In 1961 telde zij 7850 leden. Vanaf circa 1965 werden er echter nog slechts af en toe nieuwe leden bijgeschreven.
- De Handelse Donatusbroederschap had sinds 1900 een afzonderlijke afdeling in het Zeeuws-Vlaamse Sluiskil, waar sinds 1899 een capucijnenklooster was gevestigd. De ledenlijst van deze afdeling telt 1298 namen. Waarschijnlijk hing de oprichting samen met de brand die het Sluiskilse klooster binnen een jaar na de oplevering in de as legde.
- In 1924 liet het klooster een Donatusprentje herdrukken waarvan maar liefst 10.000 exemplaren werden besteld voor het bedrag van ⨍80,-. Een boerenechtpaar (beide geboren in 1910) vermeldde in de Brabants Heem enquête (1980) dat zij voor de oorlog bij onweer de Donatuslitanie uit Handel baden.
- Omstreeks 1980 was er op de tweede zondag van juli nog een bescheiden bedevaart van meest oudere mensen. Op deze dag en tijdens het octaaf stond het beeld van St. Donatus voorin de kerk, waar de heilige beter vereerd kon worden. Het beeld was omgeven door bloemen.
- Sinds het vertrek van de capucijnen in 1984 is de verering verdwenen. Tot circa 1990 werden er echter nog enkele tientallen leden in de broederschap ingeschreven door broeder Januarius van Wanrooy, die in Handel was blijven wonen. Anno 1998 bestaat de broederschap niet meer.
 

Archivalia: 's-Hertogenbosch, archivum capucinorum hollandensis: archief van het capucijnenklooster te Handel, kloosterkroniek; inschrijfboeken van de St. Donatusbroederschap, 1862-ca. 1990; archief van het capucijnenklooster te Sluiskil. Eindhoven, Regioarchief: archief Stichting Brabants Heem, enquête r.k. gebruiken (1980).
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 4 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 32; [P. Gerlach], De capucijnen te Handel: gedenkschrift ter gelegenheid van het eeuwfeest van het klooster 1852-1952 (Tilburg 1952); W. Knippenberg, 'Sint Donatus en zijn verering in Nederland', in: Brabants heem 13 (1961) p. 10; D. Gooren, 'Sint Donatus en zijn verering in Nederland', in: Brabants heem 23 (1971) p. 10; Gids voor uw rondgang in kerk en klooster van de Minderbroeders Kapucijnen te Handel (z.p. [ca. 1980]); P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 132-135; W.H.Th. Knippenberg, Devotionalia. Religieuze voorwerpen uit het katholieke leven, 2 dln. (2e dr., Eindhoven: Bura Boeken, 1985) dl. 1, p. 127, dl. 2, p. 187-188.
Overige bronnen: Nijmegen KDC BiN-dossier Handel-Donatus; Amsterdam Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64b (1993).